Hyrje: Situata aktuale e kursit euro/lek
Kohët e fundit, euroja ka pësuar një rënie të ndjeshme kundrejt lekut shqiptar. Gjatë vitit 2023 monedha europiane ra me gati 13% – nga një kulm prej 117.25 lekë për euro në fillim të janarit, në rreth 103.88 lekë në fund të dhjetorit. Kjo tendencë vazhdoi edhe gjatë vitit 2024, ku euroja për herë të parë në dekada zbriti nën kufirin psikologjik prej 100 lekësh (në gusht 2024), duke arritur madje nivelin rekord të ulët prej ~98.1 lekësh për 1 euro në nëntor 2024.
Aktualisht (pranverë 2025) kursi euro/lek luhatet pranë këtyre niveleve të ulëta, rreth 98–100 lekë për euro. Këto zhvillime po ndikojnë gjerësisht ekonominë shqiptare – veçanërisht bizneset e vogla dhe të mesme – duke sjellë si përfitime ashtu edhe rreziqe, varësisht nga natyra e aktivitetit të tyre.
Në këtë artikull do të shqyrtojmë se si rënia e euros po ndikon tek bizneset e ndryshme, cilat rreziqe sjell një kurs i paqëndrueshëm dhe strategjitë konkrete se si mund të mbroheni ndaj këtyre luhatjeve.
Kursi i këmbimit EUR/ALL gjatë periudhës 2023–2025. Euroja ka shënuar rënie domethënëse ndaj lekut gjatë dy viteve të fundit, duke arritur nivelet më të ulëta historike në fund të 2024 (nën 100 lekë për euro) dhe duke mbetur e dobët edhe në 2025. Grafiku ilustron trendin e kursit zyrtar euro/lek, ku vërehet rënia e mprehtë gjatë 2023 dhe luhatjet në nivele të ulëta gjatë 12 muajve të fundit.
Efektet e rënies së euros në ekonominë shqiptare
Një euro më e dobët ka pasur ndikime të shumanshme në ekonominë shqiptare. Për sektorët që gjenerojnë të ardhura në euro – si eksportuesit dhe turizmi – mbiçmimi i lekut ka krijuar trysni negative. Bizneset eksportuese rezultojnë ndër më të dëmtuarat, pasi marrin të ardhura në euro ndërkohë që shumica e shpenzimeve (paga, lëndë të para vendase, taksa) janë në lekë.
Sipas të dhënave zyrtare, gjatë periudhës janar–nëntor 2024, vlera e eksporteve shqiptare ra me rreth 13.9% krahasuar me një vit më parë. Disa kompani eksportuese madje kanë deklaruar faliment, ose kanë qenë të detyruara të shkurtojnë punonjës apo prodhimin për eksport, për të kompensuar humbjet e shkaktuara nga zhvlerësimi i euros. Po ashtu, bizneset që operojnë në sektorin e shërbimeve të huaja (p.sh. call-center, IT outsourcing) po shohin ulje të të ardhurave në lekë, pasi kontratat e tyre në euro vlejnë më pak se më parë.
Nga ana tjetër, importuesit dhe bizneset që blejnë mallra me valutë të huaj kanë përfituar disi. Një kurs i favorshëm i lekut u mundëson atyre të blejnë produkte importi me kosto më të ulët në lekë, gjë që potencialisht rrit marzhet e fitimit ose u jep hapësirë të ulin çmimet për konsumatorin. Edhe qeveria ka parë ulje të stokut të borxhit publik në terma të lekut, pasi një pjesë e madhe e tij është në euro.
Sidoqoftë, efektet pozitive nuk e zbusin dot tronditjen për shumë biznese vendase: rënia e euros ka ulur të ardhurat për sektorë kyç dhe ka zvogëluar fuqinë blerëse të individëve që marrin pagesa nga jashtë. Familjet që mbështeten te remitancat e emigrantëve janë prekur veçanërisht, pasi paratë që u dërgohen në euro tani kanë më pak vlerë në lekë. Në tërësi, një kurs këmbimi kaq i paqëndrueshëm krijon pasiguri në treg dhe e vështirëson planifikimin si për bizneset ashtu edhe për konsumatorët.
Shembuj praktikë: Si ndikon rënia e euros tek biznese të ndryshme
Për të kuptuar më konkretisht ndikimin, le të shohim disa kategori biznesesh të vogla e të mesme dhe si i prek ato dobësimi i euros:
Hotelet dhe sektori i turizmit
Shumë hotele dhe struktura akomoduese në Shqipëri i llogarisin çmimet e dhomave në euro, sidomos në zonat turistike ku klientela është kryesisht e huaj. Rënia e euros do të thotë se, për të njëjtin çmim të shprehur në euro, hotelit po i konvertohen më pak lekë se më parë. Për shembull, nëse një hotel vitin e kaluar fitonte 12,000 lekë nga një dhomë prej 100€ natën, sot mund të marrë vetëm rreth 10,000–11,000 lekë për të njëjtën shumë euro.
Kjo ulje e të ardhurave dëmton fitimet e hotelit nëse kostot e operimit (paga, ushqimet, energjia) paguhen në lekë. Për të ruajtur marzhin, hotelierët ose duhet të rrisin çmimin në euro (gjë që mund t’i bëjë më pak konkurrues ndaj turistëve) ose të gjejnë mënyra për të ulur kostot. Nga ana tjetër, agjencitë turistike që operojnë me turistë hyrës (incoming) kanë sfida të ngjashme – paketat e parapaguara në euro nga turistët e huaj përkthehen në më pak të ardhura neto.
Sektorët e turizmit që sigurojnë të ardhura në valutë po shohin reduktim të fitimeve dhe likuiditetit dhe mund të detyrohen të rishikojnë strategjitë e çmimeve para sezonit veror.
Agjencitë e udhëtimit
Agjencitë turistike dhe operatorët e udhëtimit preken në mënyra pak më të nuancuara. Ata që merren me turistë të huaj (p.sh. operatorët që sjellin grupe turistësh nga jashtë) vuajnë njësoj si hotelet, sepse çdo euro e fituar u jep më pak lekë për të mbuluar shpenzimet në vend. Ndërkohë, agjencitë që organizojnë udhëtime për shqiptarët jashtë vendit mund të kenë një avantazh afatshkurtër: kostot e paketave turistike në Europë (hotel, biletë, guidë etj.) bëhen më të lira në terma lekësh kur euro bie.
Kjo ua lehtëson klientëve pagesën në lekë dhe mund të rrisë kërkesën për udhëtime jashtë. Gjithsesi, ky përfitim mund të jetë i kufizuar – agjencitë shpesh punojnë me marzhe fikse në euro, ndaj edhe të ardhurat e tyre nga komisionet ose shërbimet bien në vlerë kur konvertohen.
Në përgjithësi, luhatjet e forta të kursit krijojnë paqartësi për sektorin e agjencive: është vështirë të vendosin çmime stabël për paketat afatgjata, kur euro mund të ndryshojë ndjeshëm brenda pak muajsh.
Bizneset eksportuese (prodhimi dhe tregtia jashtë)
Eksportuesit janë ndër më të prekurit direkt nga zhvlerësimi i euros. Këtu përfshihen fabrika prodhimi (tekstile, këpucë, produkte agroushqimore), kompani minerare, prodhues materialesh ndërtimi, etj., që shesin mallra jashtë vendit kryesisht në euro.
Problemi kryesor është se kur euro bie, për çdo njësi produkti që shesin jashtë ata marrin më pak lekë. Ndërkohë, shpenzimet e tyre vendase – si pagat e punëtorëve, energjia, taksat lokale – mbeten po ato ose rriten me inflacionin, duke ngrënë fitimet. Shumë biznese fasonerie (tekstile dhe këpucë) kanë raportuar humbje të mëdha; disa kanë ulur prodhimin ose kanë mbyllur aktivitetin nga pamundësia për të përballuar kostot.
Për shembull, një fabrikë e vogël që eksporton mobilje me vlerë 50,000€ në muaj dikur kthente ~6 milionë lekë nga kjo shumë (me kurs ~120 lek/€ vite më parë), ndërsa tani nxjerr vetëm rreth 5 milionë lekë (me kurs ~100 lek/€ ose më poshtë). Kjo diferencë miliona lekëshe mund të bëjë dallimin midis fitimit dhe humbjes.
Për më tepër, pasiguria e kursit e bën të vështirë lidhjen e kontratave afatgjata: një kontratë e dakordësuar sot në euro mund të rezultojë me humbje pas pak muajsh, po qe se leku forcohet më tej. Kështu, eksportuesit janë të detyruar të kërkojnë zgjidhje si rinegocimi i çmimeve, ulja e kostove ose orientimi drejt tregjeve të reja për të mbijetuar.
Sektori i IT dhe shërbimeve të outsourcing
Edhe kompanitë e teknologjisë së informacionit (IT) dhe të shërbimeve të biznesit (p.sh. call center, shërbime kontraktuese) po ndiejnë pasojat e kursit. Shumë prej tyre punojnë me klientë të huaj dhe paguhen në valutë (euro ose dollarë). Kur euro dobësohet, të ardhurat e tyre reale bien nëse i konvertojnë në lekë për të paguar shpenzimet operative në Shqipëri.
Një startup IT që faturon €10,000 në muaj nga klientë në BE, me kursin 120 lek/€ dikur kishte 1.2 milion lekë për të paguar qiratë, pagat e stafit dhe taksat; sot, me kursin nën 100, i njëjti faturim sjell më pak se 1 milion lekë.
Ndërkohë, paga e punonjësve vendas mund të kërkojnë rritje për të kompensuar inflacionin, gjë që e shton presionin financiar. Situata komplikohet edhe më shumë për shërbimet e BPO (Business Process Outsourcing) si call-center-at, të cilët operojnë me marzhe të ulëta: rënia e euros ua ul automatikisht xhiron dhe fitimin, duke i detyruar ose të ulin kostot (zakonisht pagat) ose të zhvendosin aktivitetin diku tjetër.
Disa kompani mund të tentojnë të kalojnë në faturimin në monedha të tjera më stabile (p.sh. dollar amerikan) kur është e mundur, por për shumicën e bizneseve të IT-së që tregtojnë me Evropën, euro mbetet referenca kryesore.
Si përfundim, sektorët e shërbimeve të orientuara nga eksporti po përballen me sfidën e ruajtjes së rentabilitetit në kushtet e një kursi valutor që u lëkund në disfavor të tyre.
Rreziqet nga kursi i paqëndrueshëm i këmbimit
Shembujt e mësipërm e bëjnë të qartë se një kurs këmbimi i luhatshëm krijon rreziqe serioze për bizneset. Më poshtë janë disa nga rreziqet kryesore që duhen pasur parasysh:
Humbje financiare dhe ulje fitimi
Luhatjet e pafavorshme të kursit mund të fshijnë marzhin e fitimit. Një ndryshim prej edhe 5-10% i kursit mund ta kthejë një projekt fitimprurës në një sipërmarrje me humbje, nëse të ardhurat dhe shpenzimet nuk janë të balancuara në të njëjtën monedhë.
Siç u pa, eksportuesit humbën miliarda lekë të ardhura gjatë 2023-2024 për shkak të zhvlerësimit të euros. Pa masa mbrojtëse, biznesi juaj mund të përballet me vështirësi pagese, mospërmbushje të detyrimeve apo edhe falimentim.
Vështirësi në planifikim dhe çmimvendosje
Kursi i paqëndrueshëm e bën pothuajse të pamundur hartimin e planeve të sakta financiare. Hartimi i buxheteve vjetore, parashikimi i të ardhurave ose kostove, si dhe vendosja e çmimeve për produktet/shërbimet bëhen sfiduese kur vlera e monedhës mund të ndryshojë ndjeshëm brenda pak muajsh.
Një kontratë e lidhur sot mund të ketë kuptim krejt tjetër pas gjashtë muajsh nëse kursi lëviz me +/–10%. Kjo paqartësi mund të dëmtojë konkurrencën tuaj në treg: ose vendosni çmime më të larta (për t’u siguruar ndaj rrezikut) dhe rrezikoni të humbni klientë, ose mbani çmime të ulëta dhe rrezikoni të dilni me humbje.
Goditje mbi rrjedhën e parasë (cash flow)
Bizneset me ekspozim valutor mund të përballen me mungesë likuiditeti në afatshkurtër. Për shembull, nëse ju paguajnë në euro sot por ju duhen lekë për të shlyer furnitorët dhe pagat, një rënie e mëtejshme e euros deri sa të konvertoheni mund t’ju lërë me mungesë fondesh për operimet e përditshme.
Luhatjet e shpeshta mund të çojnë edhe në humbje nga kursi në pasqyrat financiare, kur rivlerësohen asetet apo detyrimet në valutë (p.sh. kredi, inventar i importuar) – këto humbje kontabël mund të cenojnë kapitalin e punës.
Rreziku i kundërt për importuesit
Edhe pse fuqizimi i lekut ka favorizuar importuesit deri tani, një kthesë e papritur e trendit do t’i ekspozonte ata ndaj rrezikut të kundërt. Bizneset që janë mësuar me euro të dobët mund të mos jenë gati nëse euro forcohet sërish. Një rritje e shpejtë e euros (p.sh. nga 98 lekë në 110 lekë) do t’i bënte importet menjëherë më të shtrenjta.
Importuesit që nuk kanë siguruar çmime fikse ose rezerva financiare mund ta pësojnë me rënie të fitimit ose nevojë për të shtrenjtësuar produktet, gjë që mund t’i largojë klientët. Prandaj, edhe ata që sot po përfitojnë duhet të mendojnë për mbrojtjen ndaj luhatjeve.
Në përgjithësi, paqëndrueshmëria valutore rrit pasigurinë në treg. Bizneset ekspozohen ndaj një faktori të pakontrollueshëm që mund të minojë përpjekjet e tyre, prandaj duhet vlerësuar seriozisht si risk dhe të merren masa proaktive për ta menaxhuar.
Strategji për të minimizuar ndikimin negativ të kursit
Për fat të mirë, ekzistojnë disa strategji dhe masa mbrojtëse që bizneset mund të ndërmarrin për t’u mbrojtur nga rreziku i kursit të këmbimit. Më poshtë janë disa veprime konkrete që mund t’i konsideroni:
Përcaktoni klauzola valutore në kontrata
Kur lidheni me kontrata afatgjata me partnerë apo furnitorë, përfshini klauzola që parashikojnë rishikimin e çmimeve në rast të luhatjeve të mëdha të kursit.
Për shembull, mund të dakordësohet që nëse kursi ndryshon më shumë se ±5% nga niveli fillestar, palët të ri-negociojnë çmimet ose të aplikojnë indeksim automatik. Kjo klauzolë do t’ju mbrojë nga ndryshimet ekstreme dhe ndan barrën e rrezikut mes palëve.
Përshtatni në kohë çmimet e produkteve dhe shërbimeve
Mos ngurroni të rishikoni listën e çmimeve tuaja sa herë që kursi lëviz ndjeshëm. Bizneset eksportuese ose ato që faturojnë në euro mund të duhet të ngritin çmimet në euro për të kompensuar rënien e vlerës në lekë.
Në mënyrë të ngjashme, nëse jeni importues ose shisni në tregun vendas produkte të importuara, mund të ulni disi çmimet kur kostoja juaj bie (për të fituar pjesë tregu ose për të qenë konkurrues). E rëndësishme është të jeni fleksibël dhe vigjilentë: rishikoni periodikisht marzhet tuaja nën dritën e kursit aktual dhe bëni korrigjimet e nevojshme para se të pësoni humbje.
Ndryshoni politikat e faturimit dhe pagesave
Strategjia e faturimit mund t’ju ndihmojë të ulni ekspozimin ndaj luhatjeve. Nëse deri tani faturonit ekskluzivisht në euro, mund të shqyrtoni faturimin në lekë për klientët vendas apo rajonalë, kështu zhvendosni riskun te pala tjetër (kujdes: kjo kërkon marrëveshje dhe mund të mos pranohet lehtë nga partnerët).
Ose mund të kërkoni që pagesat të kryhen më shpesh (p.sh. mujore në vend të trimestrale) për të shmangur grumbullimin e ekspozimit valutor. Një tjetër mundësi është zhvillimi i politikës së paradhënieve: nëse merrni një pjesë të pagesës paraprakisht, mund ta konvertoni menjëherë shumën në monedhën që ju nevojitet, duke reduktuar riskun e pritjes.
Gjithashtu, negocioni me furnitorët tuaj mënyrat e pagesës – nëse keni shpenzime në euro, mundohuni t’i bëni pagesat direkt në euro (pa i konvertuar në lekë), duke krijuar një balancë natyroremidis të ardhurave dhe shpenzimeve në euro.
Diversifikoni tregjet dhe valutat
Mospërqendrimi i riskut është një parim kyç. Nëse biznesi juaj varet në masë të madhe nga tregu i eurozonës, konsideroni zgjerimin drejt tregjeve të reja ose segmenteve ku mund të faturoni në monedha të tjera (p.sh. dollarë amerikanë, paund britanik etj.) ose edhe në lekë. Diversifikimi gjeografik dhe valutor do të thotë që një zhvlerësim i një monedhe (si euro) mund të kompensohet pjesërisht nga stabiliteti apo forcimi i një tjetre.
Po ashtu, eksploroni mundësinë e zgjerimit të prezencës në tregun vendas për ata që deri tani kanë qenë të fokusuara vetëm te eksporti – shitjet brenda vendit në lekë mund të ofrojnë një bazë më të sigurt të ardhurash kur valuta luhatet shumë.
Përdorni instrumente financiare mbrojtëse (hedging)
Bizneset e vogla dhe të mesme shpesh hezitojnë të përdorin instrumente financiare, por ato mund të jenë të dobishme për të menaxhuar kursin. Konsideroni të flisni me bankën tuaj për produkte si kontratat forward ose opsionet valutore, të cilat ju lejojnë të fiksoni kursin e këmbimit për transaksione të ardhshme.
Për shembull, një kontratë forward do t’ju lejonte të bini dakord sot me bankën për të blerë apo shitur euro pas 3 muajsh me një kurs të caktuar – kështu e dini saktësisht se ç’kurs do të keni dhe eliminoni pasigurinë.
Disa banka ofrojnë edhe llogari bankare shumëvalutore; mbajtja e një pjese të likuiditetit tuaj në valutë (p.sh. në euro) mund të shërbejë si siguresë nëse prisni që kursi të lëvizë në disfavorin tuaj (p.sh. nëse mendoni se euro do bjerë më tej, mund të konvertoni menjëherë pjesën më të madhe në lekë për të mos pësuar humbje, ose anasjelltas). Këto mekanizma kërkojnë mirëmenaxhim dhe kanë kosto të veta, por për biznese me ekspozim të konsiderueshëm ia vlejnë si një lloj “police sigurimi” kundër luhatjeve.
Ulni shpenzimet dhe rrisni efiçencën
Edhe pse nuk lidhet drejtpërdrejt me kursin, një biznes më efikas finanaciarisht është më i aftë t’i përballojë goditjet. Rishikoni strukturën e kostove dhe shikoni ku mund të optimizoni gjatë periudhave kur kursi po ju dëmton. Për shembull, negocioni çmimet me furnitorët (sidomos nëse blini me euro, kërkoni ulje çmimi kur euro bie, pasi edhe atyre u kushton më pak në lekë importi), ulni shpenzimet joproduktive dhe shtyni investimet jo urgjente deri sa situata e kursit të stabilizohet. Çdo kursim i arritur në kosto mund të kompensojë një pjesë të humbjes nga diferencat valutore.
Duke zbatuar kombinimin e masave të mësipërme, ju mund të zvogëloni ndjeshëm ekspozimin e biznesit tuaj ndaj rrezikut të kursit. Çelësi është të veproni në mënyrë proaktive dhe të mos prisni sa problemet të bëhen kritike. Çdo biznes është i ndryshëm, ndaj strategjitë duhen përshtatur me situatën specifike, por parimi bazë mbetet: mos e lini fatin e financave tuaja plotësisht në dorë të tregut valutor.
Planifikimi financiar dhe këshillimi profesional
Përtej hapave të menjëhershëm, një planifikim financiar afatgjatë është thelbësor për të menaxhuar rrezikun e kursit të këmbimit. Krijoni skenarë financiarë “çfarë-nëse” (what-if scenarios) për kursin: p.sh., si do të ndikoheshin fitimet tuaja nëse euro zbret në 95 lekë, apo nëse ngjitet sërish në 110 lekë?
Këto skenarë do t’ju ndihmojnë të kuptoni kufijtë e tolerancës suaj dhe të merrni masa paraprakisht. Buxhetet e biznesit duhet të kenë të integruar një marzh sigurie për luhatjet valutore – planifikoni me kujdes fluksin e parasë duke lënë rezervë për të përballuar periudha me kurs të pafavorshëm.
Gjithashtu, mos hezitoni të kërkoni këshillim profesional. Konsultohuni me një ekonomist financiar, me ekspertë kontabël ose me këshilltarë financiarë që kanë përvojë në tregjet valutore. Një profesionist i fushës mund t’ju ndihmojë të identifikoni pikat e dobëta në menaxhimin aktual dhe t’ju sugjerojë zgjidhje të përshtatura (p.sh. struktura më e mirë e borxhit – kredi në lekë apo në euro, strategji mbulimi me instrumente financiare, etj.).
Disa këshilla profesionale mund t’ju kushtojnë sot, por mund t’ju kursejnë humbje shumë më të mëdha nesër. Po ashtu, qëndroni të informuar vazhdimisht mbi lajmet ekonomike: ndiqni komunikimet e Bankës së Shqipërisë, të dhënat e inflacionit dhe zhvillimet në tregjet ndërkombëtare, pasi këto shpesh sinjalizojnë lëvizjet e ardhshme të kursit.
Në planin personal, nëse keni detyrime personale apo kursime në valutë, kini parasysh t’i aplikoni këto parime edhe në financat tuaja – ruani një portofol të larmishëm kursimesh (lekë dhe valutë) dhe mbroni veten nga luhatjet ekstreme.
Përfundim
Rënia e euros kundrejt lekut ka krijuar sfida të mëdha për bizneset e vogla dhe të mesme në Shqipëri. Ndikimi është ndier në shumë sektorë – nga hotelet buzë detit, te agjencitë turistike, fabrikat eksportuese dhe kompanitë e IT-së.
Ky realitet i ri kërkon që sipërmarrësit të mos qëndrojnë duarkryq. Përkundrazi, duhet vepruar në mënyrë proaktive: vlerësoni ekspozimin tuaj valutor dhe zbatoni masat mbrojtëse përkatëse sa më shpejt.
Bizneset që përshtaten shpejt duke ndryshuar kushtet e kontratave, politikat e çmimeve dhe praktikat financiare, do të jenë në gjendje t’i mbijetojnë kësaj periudhe pasigurie me dëme minimale. Në të kundërt, inercia dhe neglizhenca mund të kushtojnë shtrenjtë.
Megjithëse askush nuk e parashikon dot me siguri të ardhmen e kursit euro/lek, përgatitja dhe përshtatshmëria janë aleatët tuaj më të mirë. Duke planifikuar me kujdes dhe duke kërkuar këshillat e duhura, mund ta ktheni menaxhimin e rrezikut valutor në një avantazh konkurrues për biznesin tuaj.
Në fund të ditës, kontrolli mbi financat tuaja është arma më e fortë për t’u përballur me çdo stuhi në tregun valutor. Mos prisni që situata të përkeqësohet – veproni sot dhe siguroni të ardhmen e biznesit tuaj ndaj luhatjeve të kursit të këmbimit.
Interpretimi i mençur i shprehjes së vjetër “Mos i mbaj të gjitha vezët në një shportë” vlen edhe për valutat: diversifikoni, parashikoni dhe mbrohuni, që biznesi juaj të vazhdojë të rritet i qendrueshëm pavarësisht ndryshimeve të euros.