Hyrje
Kriptomonedhat dhe kripto-asetet në përgjithësi janë kthyer në një nga temat më të diskutuara në financë e teknologji vitet e fundit. Shumë njerëz i shohin me entuziazëm si një inovacion që sfidon sistemin tradicional bankar, ndërsa të tjerë i shohin me dyshim si instrumente të paqëndrueshëm ose të lidhur me veprimtari të jashtëligjshme. E vërteta është diku në mes: kripto-asetet bazohen në një teknologji të re të quajtur teknologjia e regjistrave të shpërndarë (DLT), e cila mund të sjellë përfitime reale, por vjen edhe me rreziqet e veta. Së fundmi, në Shqipëri është përgatitur një projektligj “Për Tregjet e Kripto-Aseteve” – një kuadër ligjor i ri që synon të rregullojë këto tregje duke u përafruar plotësisht me standardet e Bashkimit Evropian. Ky shkrim synon të shpjegojë me gjuhë të thjeshtë se çfarë janë kripto-asetet, si kanë evoluar globalisht, çfarë parashikon projektligji i ri shqiptar, cilat janë sfidat dhe rreziqet e tregut, si dhe pse kjo nismë ligjore është e rëndësishme për Shqipërinë. Në fund, do të gjeni edhe disa rekomandime praktike për sipërmarrësit dhe përdoruesit që merren me kripto-asete.
Çfarë janë kripto-asetet dhe si u krijuan? (Blockchain & DLT)
Kripto-asetet janë asete digjitale të krijuara dhe të siguruara nëpërmjet kriptografisë dhe që operojnë mbi teknologjinë e regjistrave të shpërndarë (Distributed Ledger Technology – DLT). Më e famshmja ndër to është Bitcoin, kriptomonedha e parë në botë, e prezantuar në vitin 2009 nga një person (ose grup) me pseudonimin Satoshi Nakamoto. Bitcoin u konceptua si një sistem pagesash elektronik peer-to-peer, që mundësonte transaksione direkte midis njerëzve pa nevojën e një autoriteti qendror, duke përdorur si bazë një regjistër të shpërndarë të quajtur blockchain. Blockchain-i funksionon si një libër digjital i transaksioneve, i cili ruhet i kopjuar në mijëra kompjuterë në mbarë botën; sa herë kryhet një transaksion i ri, ai shtohet në regjistër në formën e një “blloku” të lidhur me blloqet pararendëse, duke krijuar kështu një zinxhir transaksionesh të pandryshueshëm. Kjo risi teknologjike zgjidhi problemin e kopjimit të dyfishtë dhe lejoi ekzistencën e një monedhe dixhitale që nuk kontrollohet nga asnjë bankë qendrore.
Pas Bitcoin, lindi një univers i tërë kripto-asetesh të tjera. Platforma si Ethereum zgjeruan konceptin duke futur “kontrata të zgjuara” – programe të automatizuara në blockchain, që hapën rrugën për token të rinj dhe aplikacione të decentralizuara. Sot ekzistojnë mijëra kriptomonedha e token me funksione nga më të ndryshmet: disa synojnë të jenë para dixhitale për pagesa, disa të tjera janë token shërbimi, që japin akses në platforma ose projekte, e disa tokena të mbështetur në aset si të ashtuquajturat stablecoins që fiksojnë vlerën e tyre pas një monedhe tradicionale (p.sh. USD ose EUR).
Është e rëndësishme të kuptohet se termi “kripto” i referohet kriptografisë – elementit teknik që i bën këto asete të sigurta – dhe jo domosdoshmërisht ndonjë karakteristike “sekrete” ose të paligjshme. Shpesh publiku i përgjithshëm e përdor fjalën “kriptomonedhë” për t’iu referuar të gjitha llojeve të kripto-aseteve, por në realitet kripto-asetet përfshijnë një gamë më të gjerë. Për shembull, NFT-të janë gjithashtu kripto-asete, por nuk funksionojnë si monedhë; ato përfaqësojnë pronësinë e një aktivi unik dixhital (si vepër arti, koleksion, etj.). Për shkak të kësaj larshmërie, termi modern përdor termin “kripto-aset” si më gjithëpërfshirës dhe projektligji i ri shqiptar po ashtu e trajton çështjen me këtë term.
Lexo edhe Kriptovalutat dhe Përdorimi i Tyre
Evolucioni ndër vite dhe zhvillimet globale kryesore
Fillimet e kriptomonedhave u karakterizuan nga një periudhë entuziazmi kureshtarësh dhe mosvëmendje e rregullatorëve. Në vitet 2010–2016, Bitcoin dhe kripto-t e tjera kryesisht përdoreshin nga një komunitet i vogël, ndonëse pati disa momente që tërhoqën vëmendjen e mediave (si p.sh. përdorimi i Bitcoin në tregun online Silk Road për transaksione anonime). Rreth vitit 2017, tregu global i kripto-aseteve shpërtheu gjatë manisë së ICO-ve (Initial Coin Offerings), ku projekte nga më të ndryshmet po lançonin tokenat e tyre si mënyrë financimi. Kjo ngriti flamuj të kuq për autoritetet pasi shumë ICO rezultuan skema mashtrimi ose dështime, duke cenuar investitorët. Rregullatorët globalë filluan t’i kushtojnë vëmendje fenomenit: Kina ndaloi ICO-t dhe shkëmbimet e kriptove, ndërsa disa shtete filluan formulimin e kuadrit të parë ligjor (p.sh. SHBA përmes rregullatorëve si SEC filloi të trajtonte disa tokena si letra me vlerë).
Një ndër zhvillimet më të rëndësishme globale në vitet e fundit është Rregullorja e BE “Markets in Crypto-Assets” (MiCA), e miratuar në vitin 2023. MiCA është kuadri i parë gjithëpërfshirës në botë për kripto-asetet, dhe synon të trajtojë çdo aspekt të këtij ekosistemi që nuk mbulohet nga ligjet ekzistuese financiare. MiCA vendos rregulla strikte për emetuesit e tokenave (sidomos për stablecoins, të cilat MiCA i kategorizon si tokena e-monete dhe tokena referencë aseti) dhe për oferuesit e shërbimeve të kripto-aseteve (si bursat e këmbimit kripto, custodian, këshilluesit e investimeve në kripto, etj.). Këto rregulla përfshijnë detyrimin e publikimit të një dokument informues (white paper) për çdo token të ri, kërkesa mbi kapitalin minimal dhe qeverisjen e kompanive që operojnë kripto-shërbime, mbrojtjen e konsumatorit, si dhe masa kundër abuzimeve në treg. MiCA u motivua nga nevoja për t’i dhënë fund qasjes së fragmentuar ku çdo vend e trajtonte ndryshe kripton; qëllimi ishte harmonizimi i rregullave në gjithë Bashkimin Evropian. Kjo rregullore pritet të hyjë gradualisht në fuqi në BE gjatë viteve 2024-2025 dhe po konsiderohet model edhe nga vende të tjera.
Përveç BE-së, vende të ndryshme kanë ndjekur qasje të ndryshme. SHBA ende nuk e ka një ligj unik federal për kripto-asetet, por përdor ligjet ekzistuese (p.sh. ato të letrave me vlerë ose ato për derivate) për të ndërhyrë rast pas rasti – kjo nganjëherë krijon paqartësi se çfarë konsiderohet saktësisht një security (leter me vlerë) në botën kripto. Ndërkohë, disa shtete si El Salvador eksperimentuan guximshëm: në shtator 2021 El Salvador u bë vendi i parë që e shpalli Bitcoin monedhë zyrtare ligjore në ekonominë e vet, krahas dollarit amerikan. Kjo lëvizje u pa me skepticizëm nga institucionet financiare ndërkombëtare, por tregon nivelin e interesit që kriptomonedhat kanë ngjallur si mjet alternativ financiar. Gjithashtu, shumë banka qendrore në botë kanë reaguar ndaj përhapjes së kriptomonedhave duke nisur projekte për monedhat e tyre dixhitale (CBDC – Central Bank Digital Currency). Për shembull, Banka Qendrore Europiane po punon për një Euro Dixhitale, Rezerva Federale (FED) po shqyrton një dollar dixhital, dhe të njëjtën gjë po bëjnë banka të tjera të mëdha.
Ideja është që nëse s’mund ta ndalosh dot revolucionin e parasë dixhitale, atëherë më mirë bëhu pjesë e tij duke ofruar versione të rregulluara e të qëndrueshme.
Në vitet 2021–2022, tregjet kripto përjetuan disa ngjarje tronditëse që i shtynë edhe më tej rregullatorët drejt veprimit. Në maj 2022 dështoi projekti Terra/Luna – një stablecoin algoritmik dhe tokeni i lidhur me të – duke fshirë dhjetëra miliardë dollarë brenda pak ditësh dhe duke lënë shumë investitorë të vegjël me humbje totale. Pak muaj më pas, në verë-vjeshtë 2022, disa kompani të mëdha huadhënëse kripto si Celsius Network falimentuan, dhe kulmi erdhi në nëntor 2022 me kolapsin spektakolar të bursës FTX, një nga shkëmbimet më të mëdha globale të kriptomonedhave. Rasti FTX ekspozoi mungesën e kontrolleve – kompania kishte përdorur në mënyrë abuzive fondet e klientëve – dhe tregoi se sa shkatërruese mund të jetë mungesa e rregullimit: mbi një milion kreditorë mbeten ende në ankth për të rikuperuar paratë. Këto ngjarje u bënë thirrje zgjimi për vendimmarrësit anembanë botës, duke konfirmuar se kriptoindustria kishte arritur një shkallë ku mbikëqyrja e duhur ishte jetike. Si rezultat, pritet që vitet e ardhshme shumica e juridiksioneve të kenë krijuar korniza rregullatore specifike për kripto-asetet – duke balancuar nevojën për të frenuar abuzimet me dëshirën për të inkurajuar inovacionin.
Qëllimi dhe përmbajtja e projektligjit shqiptar “Për Tregjet e Kripto-Aseteve”
Shqipëria po i bashkohet prirjes globale për rregullimin e kripto-aseteve me një qasje proaktive. Projektligji i ri “Për Tregjet e Kripto-Aseteve” ka si qëllim vendosjen e një kuadri të qartë e gjithëpërfshirës për aktivitetet e emetimit të kripto-aseteve dhe ofrimin e shërbimeve në lidhje me to. Kjo nismë ligjore është konceptuar që në fillim të jetë plotësisht në linjë me acquis e BE-së, pra të transpozojë Rregulloren MiCA dhe aktet e tjera përkatëse evropiane, me qëllim që legjislacioni shqiptar të jetë 100% i harmonizuar me atë evropian në momentin e anëtarësimit në BE. Me fjalë të tjera, Shqipëria po importon standardet më të mira ndërkombëtare në këtë fushë dhe po ndërton rregullat e veta jo nga zero, por mbi bazën e eksperiencës dhe kornizës evropiane.
Çfarë rregullon projektligji? Ky ligj i ri do të mbulojë subjektet dhe veprimtaritë kryesore në tregun e kripto-aseteve, duke adresuar boshllëqet që ekzistojnë sot. Sipas relacionit shoqërues, projektligji përcakton disa shtylla kryesore rregullimi:
Transparenca dhe informimi i publikut
Çdo emetim i një kripto-aseti të ri (p.sh. një token i ri) ose ofertë ndaj publikut, si edhe pranimi i një kripto-aseti për tregtim në një platformë tregtare, do të duhet të shoqërohet me informacione të plota e të qarta për publikun. Emetuesit do të detyrohen të publikojnë një dokument informues që përshkruan kripto-asetin, rreziqet, të drejtat dhe detyrimet, në mënyrë që investitorët të marrin vendime të informuara.
Autorizimi dhe mbikëqyrja e aktorëve të tregut
Projektligji vendos kërkesa dhe rregulla për licencimin/autorizimin e të gjithë ofruesve të shërbimeve në fushën e kripto-aseteve, si dhe të emetuesve të tokenave të veçantë (p.sh. stablecoins apo tokenave të mbështetur në asete). Këtu përfshihen kërkesa operacionale (si p.sh. sigurimi i sistemeve IT), organizative (strukturë e qartë, kontroll i brendshëm) dhe të qeverisjes së brendshme (p.sh. bordi, politikat e menaxhimit të rrezikut). Subjektet e licencuara do t’i nënshtrohen mbikëqyrjes së vazhdueshme nga autoritetet përkatëse.
Mbrojtja e investitorëve dhe klientëve
Një theks i veçantë vihet te mbrojtja e investitorëve, sidomos investitorëve jo-profesionistë (individët e zakonshëm). Kërkesat për mbrojtje do të zbatohen gjatë gjithë ciklit – nga momenti i emetimit dhe ofertës fillestare e deri te tregtimi dytësor. Po ashtu, për ofruesit e shërbimeve kripto do të ketë rregulla për mbrojtjen e klientëve, p.sh. detyrimi për të mbajtur të ndara asetet e klientëve nga ato të kompanisë, masa për të siguruar kthimin e aseteve të klientëve në rast falimentimi të kompanisë, etj.
Integriteti i tregut (ndalimi i abuzimeve)
Projektligji parashikon masa për parandalimin e tregtimit me informacion të brendshëm , ndalimin e manipulimit të tregut dhe parandalimin e përhapjes së informacionit të rremë ose konfidencial. Këto dispozita synojnë që tregu i kripto-aseteve të funksionojë i pastër dhe i besueshëm, njësoj si kërkohet në tregjet tradicionale të letrave me vlerë.
Koordinimi institucional
Duke qenë se kripto-asetet prekin disa fusha (tregjet financiare, sistemet e pagesave, etj.), projektligji ndan qartë kompetencat midis autoriteteve përgjegjëse. Në rastin konkret, Autoriteti i Mbikëqyrjes Financiare (AMF) dhe Banka e Shqipërisë (BSh) do të kenë role kryesore në zbatimin e ligjit. AMF do të merret kryesisht me licencimin dhe mbikëqyrjen e ofruesve të shërbimeve dhe aspekteve të tregut, ndërsa Banka e Shqipërisë pritet të luajë rol kryesor për çështjet që lidhen me tokenat e parasë elektronike dhe implikimet e tyre në stabilitetin monetar e sistemet e pagesave.
Përtej shtyllave kryesore, projektligji zbërthen në detaje se cilat aktivitete specifike do të rregullohen. Në dallim nga ligji ekzistues (nr. 66/2020, për të cilin do flasim më poshtë), ku rregulloheshin vetëm disa lloj subjektesh (si bursat DLT, kujdestarët e portofolit dhe emitentët e tokenëve), projektligji i ri zgjeron perimetrin rregullator duke futur brenda tij edhe shërbimet ndihmëse dhe të ndërmjetësimit: p.sh. operimi i platformave të tregtimit të kripto-aseteve (exchanges), shërbimet e këmbimit kripto-para (p.sh. këmbimi i Bitcoin me Lekë apo Euro), shërbimet e kujdestarisë (custody) ku ofruesi ruan çelësat privatë për klientët, marrja dhe transmetimi i urdhrave të klientëve, ekzekutimi i urdhrave në treg, hedhja në treg (placing) e kripto-aseteve të reja, transfertat e kripto-aseteve, si dhe këshillimi investues dhe administrimi i portofolit kripto. Praktikisht, çdo lloj shërbimi që lidhet me tregun kripto do të kërkojë autorizim dhe do të jetë nën mbikëqyrje të rreptë – duke mbyllur kështu hapësirat ku më parë aktiviteti mund të ndodhte jashtë çdo kontrolli.
Për shembull, aktualisht shërbime si këmbimi i kriptomonedhave ose menaxhimi profesional i portofolit kripto nuk ishin të licencuara në Shqipëri, dhe kjo përbënte një rrezik sepse individë pa autorizim mund të ofronin shërbime të tilla, duke ekspozuar klientët ndaj mashtrimeve e abuzimeve. Ligji i ri synon t’i japë fund kësaj situate duke sjellë çdo aktor në “dritën e diellit” rregullator.
Një element shumë i rëndësishëm i projektligjit është rregullimi i veçantë i dy kategorive të reja tokenash sipas standardeve të BE-së: tokenat e aseteve (asset-referenced tokens, të quajtura edhe ART) dhe tokenat e parasë elektronike (Electronic Money Tokens, të quajtura edhe EMT ose thjesht stablecoins). Këto janë koncepte të marra nga rregullorja MiCA, me qëllim adresimin specifik të stablecoin-eve, të cilat viteve të fundit kanë marrë hov.
Tokenat e aseteve (ART) janë tokena dixhitalë që mbështeten mbi vlerën e një aseti tjetër ose një shporte asestesh. P.sh. mund të jetë një token që mbulon vlerën e 1 gr. ari, ose një token që pasqyron vlerën e një shporte monedhash fiat.
Tokenat e parasë elektronike (EMT) janë stablecoins që pasqyrojnë vlerën e një monedhe zyrtare, p.sh. 1 token = 1 USD ose = 1 EUR, etj. Në thelb, EMT funksionojnë ngjashëm me paranë elektronike (si koncept i njohur në legjislacionin e parasë elektronike), pra kërkojnë që për çdo token të emetuar të ruhet vlera ekuivalente në para të zakonshme.
Projektligji përcakton që çdo emetues i këtyre tokenave duhet të kalojë një proces autorizimi të veçantë, me kërkesa shtesë prudenciale. Ndër kërkesat kryesore janë: mbajtja e rezervave të mjaftueshme në asete të sigurta dhe likuide që mbulojnë vlerën e tokenëve të emetuar, ndarja e fondeve të klientëve nga fondet e tjera, ofrimi i një mekanizmi të qartë dhe të garantuar shlyerjeje – pra që mbajtësit e tokenit të mund ta konvertojnë atë në çdo moment në vlerën përkatëse monetare ose në vetë asetet bazë. Për tokenat e parasë elektronike, kërkohet që emetuesi t’i shlyejë ato me vlerë të barabartë monetare dhe në çdo kohë, pa asnjë komision shtesë, dhe i ndalohet të ofrojë interesa mbi ato tokenë (kjo për të mos i kthyer stablecoin-et në zëvendësues të depozitave bankare). Edhe për tokenat e aseteve (ART) parashikohet e drejta e përhershme e mbajtësve për shlyerje ndaj rezervës, sipas politikave të paracaktuara, dhe detyrohet emetuesi të ketë plane edhe për skenarë stresi që të mundësohet shlyerja edhe kur tregjet janë të trazuara. Gjithashtu, investimi i rezervave lejohet vetëm në asete me rrezik minimal dhe super likuide, në mënyrë që rezervat të jenë gjithnjë në dispozicion. Të gjitha këto janë masa për të parandaluar që një stablecoin i madh të mund të shkaktojë kriza, si ato të njohurat në historinë e financave (vrapime mbi banka, “bank run”), nëse përdoruesit nisin të humbin besimin dhe të kërkojnë shlyerjen masive të tokenëve. Pikërisht rasti i Terra/Luna shfaqi rrezikun e një stablecoin pa mbulim dhe pa rregulla, që u shemb brenda ditës, ndaj BE dhe tani edhe Shqipëria po i kushtojnë kaq vëmendje kësaj kategorie.
Në përputhje me këtë fokus te stablecoin-et e mëdha, projektligji parashikon edhe një regjim të veçantë për tokenat “me rëndësi të lartë” (përkufizim i ngjashëm me atë të “significant” tokens në BE). Këto do të jenë stablecoin-e që arrijnë një shkallë të caktuar (p.sh. shumë përdorues ose vlerë e lartë totale). Për to do të ketë kërkesa shtesë si politika të veçanta menaxhimi rreziku e likuiditeti, stress-test-e periodike, dhe Banka e Shqipërisë do të ketë të drejtën të kërkojë rezerva likuide më të larta nëse e gjykon të nevojshme. Qëllimi është të parandalohet që një stablecoin sistemik të cenojë stabilitetin financiar apo politikën monetare të vendit.
Një ndryshim tjetër i rëndësishëm në filozofinë e re ligjore është përqendrimi te aktorët qendrorë dhe përjashtimi i financës plotësisht të decentralizuar (DeFi) nga rrezja e rregullimit, të paktën në këtë fazë. Ndryshe nga ligji ekzistues 66/2020, i cili kishte parashikuar dispozita edhe për bursat DLT të decentralizuara dhe për kontratat smart (teorikisht duke dashur të rregullojë edhe platformat pa pronarë përkatës ose aplikacionet e automatizuara), projektligji i ri fokusohet vetëm tek shërbimet e kripto-aseteve që kanë një entitet qendror të identifikueshëm përgjegjës. Kjo do të thotë, p.sh., që një platformë plotësisht e decentralizuar pa asnjë person juridik pas saj (si disa protokolle DeFi) aktualisht nuk rregullohet nga ky ligj. Edhe vetë Bashkimi Evropian ka deklaruar se rregullimi i plotë i ekosistemit DeFi do të trajtohet në një moment të dytë, pasi është një sfidë komplekse si të vendosen detyrime ligjore mbi një “software” të përhapur nëpër rrjet pa administrator qendror. Gjithsesi, filozofia momentale është: nëse një aktivitet mund të identifikojë një përgjegjës, atëherë do rregullohet – dhe ky është një parim praktik që e ndan inovacionin e pranueshëm nga kaosi.
Së fundi, projektligji sjell edhe disa ndryshime strukturore krahasuar me ligjin aktual shqiptar për kripto. Një prej tyre është heqja e rolit të “autoritetit të teknologjisë së informacionit” në procesin e licencimit dhe mbikëqyrjes. Ligji 66/2020 përfshinte AKSHI-n (Agjencinë Kombëtare të Shoqërisë së Informacionit) si një hallkë në licencimin e bursave DLT dhe shërbimeve wallet, por kjo qasje nuk rezultoi efektive (ishte një element unik i modelit shqiptar). Tani kompetenca i kalon tërësisht autoriteteve financiare (AMF dhe Bankës së Shqipërisë), që është edhe praktika ndërkombëtare e duhur. Gjithashtu, projektligji heq kërkesën e diskutueshme të ligjit të vjetër ku çdo aplikim për licencë duhej të dorëzohej nëpërmjet një “agjenti të tokenëve dixhitalë” ose një ofruesi shërbimesh inovative të licencuar. Në të kaluarën, kjo nënkuptonte që një kompani e huaj a vendase që donte të hynte në tregun kripto duhej fillimisht të gjente një ndërmjetës të licencuar në Shqipëri që t’i verifikonte dokumentet dhe të paraqiste aplikimin në emër të saj – një procedurë e ndërlikuar dhe e panjohur gjetkë, e cila me shumë gjasa dekurajoi aplikimet (sidomos pasi në fillim nuk ekzistonin fare agjentë të tillë të licencuar, duke krijuar një “qark të mbyllur” pengues). Tani kjo pengesë hiqet: çdo subjekt i interesuar mund të aplikojë drejtpërdrejt pranë autoritetit kompetent, siç është normale. Kjo pritet të thjeshtojë procedurat dhe të rrisë interesin e bizneseve për t’u licencuar në Shqipëri.
Në përmbledhje, projektligji “Për Tregjet e Kripto-Aseteve” vendos bazat për një ekosistem kripto të mbikëqyrur dhe integruar me standardet evropiane. Ai synon të krijojë besim te përdoruesit (duke garantuar mbrojtjen e tyre), të ofrojë siguri juridike për bizneset (rregulla të qëndrueshme dhe të parashikueshme), si dhe të nxisë inovacionin në sektorin e financave dixhitale. Siç thuhet edhe në relacionin e ligjit, një kornizë e tillë e qartë mundëson që ofruesit e shërbimeve kripto të operojnë pa pengesa në tregun e përbashkët evropian, tërheq investime cilësore në vend dhe integron gradualisht Shqipërinë në zinxhirët evropianë të vlerës në këtë fushë. Në të njëjtën kohë, vendosja e standardeve të BE-së rrit kredibilitetin e Shqipërisë në proceset e vlerësimit ndërkombëtar, gjë me rëndësi sidomos në kuadrin e negociatave të anëtarësimit në BE ku vendi duhet të plotësojë piketat e Kapitullit 9 (“Shërbimet Financiare”) ndër të cilat përfshihet edhe rregullimi i tregjeve dixhitale financiare.
Sfidat aktuale në mungesë të rregullimit efektiv
Pse u desh një projektligj i ri? Për t’iu përgjigjur kësaj, duhet parë realiteti aktual (deri në fund të vitit 2023) i tregut të kripto-aseteve në Shqipëri. Aktualisht, Shqipëria ka në fuqi një ligj për kripto-asetet – Ligjin nr. 66/2020 “Për tregjet financiare të bazuara në teknologjinë e regjistrave të shpërndarë” – i cili u miratua me shumë bujë në maj 2020 dhe hyri në fuqi në shtator 2020. Ligji 66/2020 e bëri Shqipërinë ndër vendet e para në Evropë me një kuadër të posaçëm për kripto, dhe synonte krijimin e bursave DLT, platformave të tregtimit dhe shërbimeve kripto të licencuara vendase. Mirëpo, pritshmëritë e atëhershme nuk u realizuan. Edhe pse u deshën dy vite për nxjerrjen e akteve nënligjore plotësuese (të cilat u miratuan më 2022), deri më sot nuk ka asnjë subjekt të licencuar sipas atij ligji. Në fakt, nuk ka mbërritur asnjë aplikim për licencim pranë AMF-së në kuadër të ligjit ekzistues. Kjo do të thotë që, ligji në letër ka qenë prezent, por në praktikë tregu formal kripto në Shqipëri është zero – nuk ekziston asnjë bursë kriptomonedhash e licencuar, asnjë kujdestar zyrtar, asnjë ofrues shërbimi inovativ i licencuar, asnjë fond investimi kripto i licencuar. Gjithë aktiviteti i mundshëm kripto ka rrjedhur jashtë këtij kuadri.
Ky boshllëk rregullator ngre disa sfida e rreziqe. Së pari, do të thotë që përdoruesit shqiptarë të interesuar për kripto i janë drejtuar platformave të huaja online (shkëmbimeve globale) ose tregut informal. Ata që kanë dashur të blejnë a shesin Bitcoin apo Ethereum e kanë bërë këtë përmes faqeve ndërkombëtare (si Binance, Coinbase etj.), ose ndoshta përmes individëve në mënyrë private – pa mbrojtje kontraktuale ose ligjore. Kjo i ekspozon përdoruesit ndaj rrezikut të mashtrimit: p.sh., gjatë viteve të fundit janë raportuar raste edhe në Shqipëri ku persona të paspecializuar kanë humbur para në skema piramidale me kriptomonedha.
Një tjetër rrezik është përdorimi i kriptove për pastrim parash ose aktivitete kriminale në mungesë të mbikëqyrjes. Edhe pse volumi i përgjithshëm i kripto-aseteve në Shqipëri mendohet të jetë ende i ulët krahasimisht, raporte të inteligjencës financiare kanë paralajmëruar se kriptovalutat mund të përdoren nga elementë kriminalë për të transferuar dhe pastruar para. Mosfunksionimi i kuadrit ligjor ekzistues e la praktikisht këtë treg në duart e askujt – as të shtetit, as të aktorëve të rregullt të tregut – gjë që rrit mundësinë e abuzimeve.
Gjithashtu, mungesa e subjekteve të licencuara pengon përfitimet ekonomike potenciale. Në vend që të kishte startupe lokale blockchain ose exchange-e që operojnë nga Shqipëria (duke krijuar vende pune e duke paguar taksa), çdokush që ka dashur të zhvillojë një biznes të tillë ose e ka regjistruar jashtë vendit, ose ka qëndruar në pritje. Bankat vendase tradicionalisht kanë refuzuar të bashkëpunojnë me entitete të palicencuara që merren me kripto (p.sh. nuk hapin llogari bankare për kompani që tregtojnë kripto), kështu që e gjithë ekonomia rreth kriptos ka mbetur në hije. Edhe investitorët e interesuar vendas janë frenuar – p.sh. një fond investimi pensionesh apo individ i pasur vendas nuk mund të përfshihet ligjërisht në kripto asete, pasi s’ka ndërmjetës të rregulluar që t’ia mundësojë këtë me siguri.
Në rajon, paraqitet e njëjta tablo: përdorimi i kriptovalutave në Ballkanin Perëndimor është ende në nivele modeste, por në rritje graduale. Shumica e vendeve fqinje gjithashtu kanë mungesë kuadri ose e kanë në fillesat e tij. Kjo do të thotë që pa masa proaktive, Shqipëria rrezikonte të bëhej pjesë e statistikave ku veç humbjet nga kriptot (p.sh. nga mashtrimet apo nga investimet e gabuara të qytetarëve) do të materializoheshin, ndërsa përfitimet (inovacioni, investimet, taksat) do të mungonin.
Duhet përmendur edhe aspekti i stabilitetit financiar: Aktualisht, banka qendrore vlerëson se tregu i kripto-aseteve është ende shumë i vogël për të përbërë kërcënim për sistemin bankar ose për stabilitetin ekonomik të vendit. Mirëpo, në skenarin ku p.sh. stablecoin-et (monedhat virtuale me vlerë të qëndrueshme) fillojnë e përdoren gjerësisht nga publiku, në mungesë të rregullimit kjo mund t’i krijonte probleme politikës monetare (p.sh. nëse qytetarët fillojnë të përdorin një stablecoin në vend të lekut për shumë transaksione, Banka e Shqipërisë do ta kishte më të vështirë të kontrollonte masën monetare në qarkullim). Duke qenë se monedhat e qëndrueshme globale si USDT apo USDC tashmë qarkullojnë edhe në tregjet e rajonit, e vetmja mënyrë për t’u siguruar që ato nuk destabilizojnë ekonominë është t’u vendosen rregulla e kufij të qartë për veprimtarinë e tyre (p.sh. detyrimi që të jenë të mbuluara 100% me dollarë realë, t’u kufizohet madhësia nëse është nevoja, etj., ashtu siç parashikon projektligji i ri).
Sfidë tjetër ka qenë perceptimi dhe edukimi i publikut. Meqenëse termi “kriptovalutë” shpesh del në lajme vetëm kur ndodh ndonjë gjë negative (p.sh. mashtrime, vjedhje, rënie e çmimit), shumë qytetarë shqiptarë kanë krijuar një imazh të gabuar: disa e shohin “kripton” si një skemë e rrezikshme ku humbet para, të tjerë e shohin si mjet për të pastruar para ose si diçka thjesht për spekulim. Në anën tjetër, entuziastët flasin për revolucionin e decentralizimit dhe ëndërrojnë të ardhura marramendëse brenda natës. Kjo ndarje mes perceptimeve tregon mungesën e informacionit të balancuar.
Në këtë kontekst, projektligji i ri duket i domosdoshëm. Ai krijon kushtet që tregu kripto në Shqipëri të zhvendoset nga informali tek i formali, që përdoruesit të kenë ku t’i drejtohen për nevojat e tyre (një bursë e licencuar vendase, një kujdestar i licencuar ku mund të mbajnë asetet etj.), dhe që autoritetet të mund të mbikëqyrin e kontrollojnë fenomenin për të parandaluar abuzimet. Mungesa e rregullimit deri sot ishte një ftesë e hapur për probleme – ndaj ndërhyrja ligjore shihet si përgjigjja për të mbyllur këtë boshllëk.
Pse ky rregullim është i rëndësishëm për Shqipërinë? (Avantazhet për ekonominë)
Përshtatja me standardet e BE-së dhe integrimi evropian
Si vend kandidat për anëtarësim, Shqipëria ka detyrimin të harmonizojë legjislacionin e saj me acquis communautaire të BE-së. Në fushën e financave, financat dixhitale(përfshirë kripto-asetet) janë bërë pjesë e këtyre kritereve. Madje, hapja zyrtare e negociatave të Grup-kapitullit 2 “Tregu i Brendshëm” në prill 2025 solli edhe një kusht specifik: përafrimin e plotë me kuadrin rregullator evropian në fushën e financave dixhitale, duke përfshirë rregullimin e kripto-aseteve. Kështu, miratimi i këtij ligji do të plotësojë një piketë kyçe në procesin e integrimit. Përtej detyrimit politik, përafrimi me BE-në sjell kredibilitet ndërkombëtar. Një investitor i huaj, kur sheh se Shqipëria ka të njëjtat rregulla si p.sh. Gjermania apo Franca për kripto-asetet, ndihet më i sigurt që mund të operojë edhe këtu pa pasiguri ligjore.
Inkurajimi i inovacionit dhe i konkurrencës së drejtë
Një kuadër i qartë ligjor heq paqartësinë që shpesh frenon inovatorët vendas. Start-up-e shqiptare në fushën blockchain do të kenë tani mundësinë të regjistrohen e të licencohen në vend, duke provuar idetë e tyre këtu, në vend që të zhvendosen në Estoni apo gjetkë. Ligji i ri, i cili vendos rregulla të barabarta loje me BE-në, garanton që kompanitë vendase nuk do jenë në disavantazh krahasuar me ato evropiane. Për shembull, një bursë kriptomonedhash e themeluar në Shqipëri, nëse plotëson kriteret e licencimit, mund të ofrojë shërbime njësoj si një bursë e licencuar në BE, dhe t’u shërbejë klientëve ndoshta edhe përtej kufijve në të ardhmen (përmes mekanizmave të njohjes së ndërsjellë). Kjo hap mundësi për zgjerim në tregje të reja dhe për rritje të sektorit teknologjik në Shqipëri. Për më tepër, një kornizë e drejtë ul rrezikun e monopoleve ose të aktorëve të paskrupullt: kur të gjitha firmat ndjekin të njëjtat rregulla, ai që fiton e bën këtë me shërbim më të mirë ose kosto më të ulët – në të dyja rastet, përfiton konsumatori.
Rritja e besimit të konsumatorëve dhe mbrojtja e tyre
Aktualisht, shumë individë të interesuar për kripto hezitojnë të përfshihen nga frika e mashtrimit ose e humbjes. Me vendosjen e mbikëqyrjes, besimi do të rritet gradualisht. Një qytetar mesatar mund të ndihet më i sigurt të provojë të blejë një sasi të vogël kriptomonedhash nëse di që platforma ku po i blen është e licencuar nga AMF dhe i nënshtrohet rregullave të forta për kapitalin, sigurinë kibernetike e transparencën. Po ashtu, nëse dihet që mashtrimet dhe manipulimet në treg janë të paligjshme dhe ndiqen penalisht, investitorët e vegjël do kenë më pak frikë se “do t’i mashtrojë loja”. Mbrojtja e klientit është jo vetëm detyrim ligjor, por edhe në dobi të vetë industrisë: një treg me reputacion të pastër tërheq më shumë përdorues.
Nxitja e investimeve dhe e zhvillimit ekonomik
Industria e kripto-aseteve po kthehet në një biznes miliardash në rang botëror. Vende me legjislacion të favorshëm kanë tërhequr investime të huaja: p.sh. Malta, Lituania apo Zvicra kanë parë kompani globale të kriptove të hapin zyrat atje sapo krijuan kuadrin e duhur. Shqipëria, me ligjin e ri, mund të pozicionohet si mikpritëse e investimeve në këtë sektor, sidomos duke pasur parasysh kostot relativisht të ulëta operacionale në vend. Kjo përkthehet në vende pune të reja (p.sh. zhvillues software, analistë, menaxherë risku, etj.), të ardhura tatimore për shtetin (nga taksimi i fitimeve të kompanive dhe i të ardhurave personale), dhe efekt pozitiv zinxhir në ekonomi (rritje e kërkesës për shërbime mbështetëse, IT, konsulencë ligjore, etj.).
Një shembull lokal ishte Albcoin, e quajtura kriptomonedha e parë shqiptare e krijuar nga një grup sipërmarrësish vendas në 2021. Ndërsa Albcoin vetë ishte një iniciativë modeste, fakti që edhe në Shqipëri ka komunitet që merret me kripto tregon se talenti ekziston – me kusht që të ketë mjedisin e duhur për t’u zhvilluar.
Përmirësimi i aksesit në financa dhe përfshirja financiare
Teknologjia blockchain sjell disa avantazhe që mund të jenë veçanërisht të dobishme për Shqipërinë, një vend me diasporë të madhe dhe me shumë transferta ndërkombëtareparash. Kripto-asetet (sidomos stablecoin-et) mund të mundësojnë pagesa më të lira dhe më të shpejta ndërkufitare. Shembull: një emigrant shqiptar në Itali mund të dërgojë para familjes në Shqipëri nëpërmjet një kriptomonedhe (p.sh. USDT) brenda pak minutash dhe me kosto minimale, krahasuar me tarifat e larta të transfertave tradicionale ose vonesat e tyre. Natyrisht, që kjo të ndodhë në praktikë nevojitet që familja këtu të ketë mundësi t’i këmbejë lehtësisht tokenat në lekë – prandaj duhen platforma të rregulluara ku ky proces të kryhet i sigurt. Por një herë që infrastruktura vendoset, remitancat (të cilat përbëjnë një përqindje të konsiderueshme të PBB-së së Shqipërisë) do të bëheshin më efikase dhe me kosto më të ulët për dërguesit dhe marrësit. Po ashtu, ndërmarrjet e vogla dhe të mesme (NVM) mund të përfitojnë nga kripto-asetet si një mënyrë alternative financimi. Projektligji vëren se kripto-asetet mund të thjeshtëzojnë proceset e grumbullimit të kapitalit për shoqëritë e vogla. Në vend që një startup shqiptar të ndjekë rrugët tradicionale (kredi bankare me kolateral, që shpesh janë të pafavorshme), ai mund të emetojë një token investimi ose të realizojë një ofertë dixhitale asetesh (të ngjashme me IPO por në formë tokenash) – natyrisht, nën mbikëqyrje të AMF-së dhe me respektim të rregullave të transparencës. Kjo mundësi e re mund të gjallërojë tregun e kapitaleve në vend dhe të kanalizojë kursimet e qytetarëve drejt investimeve prodhuese.
Ulja e informalitetit dhe forcimi i luftës kundër krimit financiar
Kur një industri rregullohet, rrjedhat e parasë bëhen më të dukshme dhe raportueshmëria rritet. Ofruesit e shërbimeve kripto do të futen formalisht nën kërkesat KYC/AML (Njih Klientin / Parandalimi i Pastrimit të Parave). Ligji i ri e bën të qartë se këto subjekte do t’i nënshtrohen politikave kundër pastrimit të parave njësoj si institucionet e tjera financiare. Kjo do të thotë raportim i transaksioneve të dyshimta tek NJQML (FIU) dhe kontroll i identitetit të klientëve. Si rezultat, kriminelëve do t’ju vështirësohetpërdorimi i kriptove për qëllime ilegale, pasi platformat e licencuara do i filtrojnë dhe autoritetet do kenë më shumë informacion mbi qarkullimin. Gjithashtu, me formalizimin e tregut, do të mund të mblidhen të ardhura tatimore më lehtë. Shqipëria tashmë ka miratuar ligjin e ri të tatimit mbi të ardhurat, ku fitimet nga kriptovalutat do të tatohen duke filluar nga 1 janari 2024. Por për ta zbatuar efektivisht këtë, duhet të ketë mekanizma raportimi – pikërisht ato që ofrojnë institucionet e licencuara (p.sh. një shkëmbim i rregulluar mund t’i japë çdo klienti një pasqyrë të fitimit/vullnet të realizuar për t’ia bashkëngjitur deklaratës tatimore).
Së fundmi, përfshirja në zinxhirët evropianë të inovacionit mund të ketë efekte afatgjata pozitive. Nëse Shqipëria arrin të zhvillojë kapacitete lokale në blockchain, mund të bëhet pjesë e projekteve më të mëdha në rajon apo në Evropë. Për shembull, një kompani shqiptare e licencuar mund të bashkëpunojë me banka apo korporata evropiane në projekte tokenizimi asetesh (si tokenizimi i pasurive të paluajtshme apo mallrave) ose në zhvillimin e aplikacioneve DeFi të mbikëqyrura. Pra, në vend që të mbetemi konsumatorë pasivë të teknologjive të huaja, mund të kthehemi në bashkë-krijues në frontin e inovacionit financiar. Ligji i ri, me vetë faktin që vendos rregulla të ngjashme me BE-në, heq pengesat që na ndanin nga ky bashkëpunim ndërkufitar.
Në përmbledhje, rregullimi i kripto-aseteve pritet të sjellë një ekuilibrium të ri ku përfitimet maksimizohen (përmes inovacionit, investimeve, aksesit të shtuar në financa) dhe rreziqet minimizohen (përmes kontrollit, transparencës dhe masave mbrojtëse). Për një ekonomi si ajo shqiptare, e etur për diversifikim dhe modernizim, kjo mund të jetë një shtysë e mirëpritur drejt epokës së financave dixhitale.
Rreziqet që sjellin kripto-asetet dhe nevoja për kujdes
Pavarësisht potencialit të tyre, kripto-asetet mbartin një sërë rreziqesh që duhen kuptuar mirë, si nga rregullatorët ashtu edhe nga përdoruesit individualë. Disa nga kryesoret janë:
Paqëndrueshmëria e çmimit
Shumica e kriptomonedhave kanë luhatje ekstreme në vlerë brenda periudhash të shkurtra. Kemi parë Bitcoin-in të humbasë 30-50% të vlerës në pak ditë, apo anasjelltas të dyfishohet brenda muajit. Shembuj të tillë janë të shumtë – p.sh., në vitin 2021 Bitcoin kaloi vlerën $60,000 dhe më pas ra me rreth 50% brenda pak javësh. Këto luhatje do të thonë që investimi në kripto është i rrezikshëm: mund të fitosh shumë, por mund edhe të humbasësh shumicën e kapitalit nëse e blen në moment të gabuar. Paqëndrueshmëria e bën gjithashtu të vështirë përdorimin e tyre si monedha pagesepërditshme – askush s’do donte të merrte pagën e muajit në një monedhë që nesër mund të vlejë gjysmën. Edhe stablecoin-et, ndonëse synojnë stabilitetin, kanë rreziqet e tyre (rasti Terra/Luna tregoi që “stable” ishte vetëm me emër). Prandaj, çmimet spekulative janë rreziku numër një për investitorët e papërvojë.
Mungesa e një vlere të brendshme dhe spekulimi i tepruar
Kritikët argumentojnë se kriptomonedhat nuk kanë asete reale mbështetëse – vlera e tyre vjen thjesht nga besimi që kanë njerëzit se do të vlejnë diçka. Nuk janë si një aksion kompanie (ku ke pasuritë dhe fitimet e kompanisë prapa) dhe as si një mall si ari (që ka përdorime industriale e një histori mijëravjeçare). Për rrjedhojë, çmimi i tyre mund të rritet mbi baza spekulative, pa lidhje me ndonjë indikator ekonomik real. Kjo hap rrugë për flluska financiare dhe, kur flluska plasin, humbjet janë të mëdha. Disa analistë i kanë quajtur kriptot madje si “skemë Ponzi”, duke nënkuptuar që fitimet e atyre që hyjnë herët paguhen nga paratë e atyre që hyjnë vonë, deri sa skema bëhet e paqëndrueshme. Edhe pse ky krahasim mund të mos jetë plotësisht i drejtë për projektet e ligjshme, ai pasqyron perceptimin se shumë njerëz futen në kripto nga frika se “po humbasin një rast pasurimi të shpejtë”, gjë që i bën ata vulnerabël ndaj vendimeve emocionale e jo logjike.
Rreziku i mashtrimeve dhe skemave piramidale
Aty ku ka para dhe fitimi, aty shfaqen edhe mashtruesit. Në botën e kriptove ka pasur me mijëra skema mashtruese – nga monedha të reja të krijuara vetëm për të marrë paratë e investitorëve e pastaj zhduken, te skemat Ponzi klasike të maskuara si “platforma investimi” që premtojnë 1% fitim në ditë, etj. Shqipëria nuk ka qenë imune. Anonimiteti relativ i kriptove (përdorimi i adresave në vend të emrave realë) i bën edhe më të vështira hetimet e mashtrimeve, dhe mashtruesit dinë t’i shfrytëzojnë juridiksionet ku s’ka rregulla. Për shembull, në 2021 u zbulua se në Turqi një drejtues burse kriptomonedhash (Thodex) ishte larguar jashtë vendit me fondet e mijëra klientëve – dhe dyshohej se fshihej në Shqipëri për ca kohë. Ngjarje të tilla minojnë besimin e publikut dhe tregojnë nevojën e një kuadri që parandalon ex ante skema të tilla (p.sh. duke kërkuar licencë dhe garanci kapitale) dhe ndihmon ex post në ndëshkimin e tyre.
Rreziku i përdorimit kriminal (pastrim parash, financim terrorizmi
Anonimiteti ose pseudonimiteti i disa kriptomonedhave ka tërhequr elementë kriminalë që nga fillimi. Kriptovalutat janë përdorur në tregjet e errëta online për të blerë mallra ilegale, për të fshehur gjurmët e parave si rezultat i korrupsionit apo trafikut, apo për të shmangur sanksionet financiare. Në rajonin tonë, raportet e EUROPOL dhe organizatave të tjera kanë evidentuar raste të grupeve kriminale që pastronin para përmes kriptove. Në Kosovë p.sh., pati edhe fenomene ku grupe atje shfrytëzuan rrymën elektrike falas për “minierat” e Bitcoin (procesi i mining të monedhave) në mënyrë ilegale. Në Shqipëri, siç u përmend, ka indicie për përdorimin e kriptove nga rrjete të krimit të organizuar. Pse e bëjnë? Sepse në një treg pa licenca, është e lehtë të gjesh dikë që të këmbën cash për Bitcoin pa shumë pyetje, ose ta çosh fitimin e paligjshëm jashtë duke blerë crypto e pastaj shitur diku tjetër. Kështu, rrezikohet destabilizimi i rendit financiar dhe cenohet lufta kundër korrupsionit/pastrimit të parave. Ky është një rrezik publik (jo vetëm individual) dhe rregullatorët e marrin shumë seriozisht.
Humbja e çelësave privatë & sulmet kibernetike
Ndryshe nga paratë e depozituara në bankë, ku banka mban përgjegjësi dhe ka mënyra rikuperimi, asetet kripto i kontrollon vetë përdoruesi nëpërmjet çelësave privatë (password-eve kriptografike). Nëse dikush humbet çelësin privat të portofolit të vet, ai aset digjital është i humbur përgjithmonë – nuk ka “Forgot my password” në blockchain publik. Ka plot histori ku individë kanë humbur qindra mijëra dollarë se harruan fjalëkalimin ose hodhën hard diskun me wallet. Po ashtu, janë të shpeshta sulmet hacker ndaj bursave të kriptomonedhave ose ndaj vetë përdoruesve (p.sh. përmes phishing – ku viktima fut pa dashje kredencialet e veta në një faqe false). Janë vjedhur miliarda dollarë në kripto gjatë viteve nga këto sulme. Ky rrezik teknik e bën të domosdoshme që kushdo që merret me kripto të ketë një vetëdije shumë më të lartë për sigurinëkrahasuar me përdorimin e shërbimeve tradicionale bankare. Projektligji i ri, nga ana e vet, detyron platformat e licencuara të kenë masa të forta sigurie kibernetike dhe operacionale, dhe kërkon që kustodianët (ruajtësit e portofolave) të kenë sisteme sigurie e sigurime që të minimizojnë rrezikun e humbjes së aseteve të klientëve. Gjithsesi, sulmet kibernetike mbeten një kërcënim i vazhdueshëm në këtë industri.
Ndikimi në mjedis
Edhe pse nuk lidhet direkt me projektligjin, vlen të përmendet se disa kriptovaluta (si Bitcoin) kanë një kosto të lartë mjedisore për shkak të mekanizmit të konsensusit që kërkon fuqi të madhe kompjuterike dhe energji elektrike për mining. Ky proces konsumi energjie është kritikuar për kontributin në emetimet e karbonit dhe krijimin e mbetjeve elektronike (pajisjet e “minierave” shpesh prishen shpejt). Për Shqipërinë, kjo mund të mos duket shqetësuese në pamje të parë (pasi s’jemi qendër minierash kripto), por vlejnë dy pika: (a) nëse papritur aktiviteti i mining do rritej në vend (p.sh. dikush vendos ferma serversh në zonat me energji më të lirë), kjo mund të ndikojë konsumimin e energjisë elektrike kombëtare; (b) si pjesë e angazhimeve mjedisore globale, dhe në harmoni me politikat e BE-së, duhet menduar edhe qëndrueshmëria e teknologjive që ne promovojmë. Vini re se shumë kriptovaluta të reja (p.sh. Ethereum që prej 2022) po kalojnë në mekanizma Proof of Stake që konsumojnë shumë më pak energji, pra industria po vetërregullohet pak në këtë drejtim. Gjithsesi, mjedisi është në listën e kritikave ndaj kriptove dhe duhen patur në mend kur diskutohet adoptimi i tyre masiv.
Rreziku për stabilitetin financiar (në skenarë ekstremë)
Edhe pse për momentin i vogël, në të ardhmen tregu i kripto-aseteve mund të rritet deri aty sa të ndërlidhet me sistemin tradicional financiar. P.sh., nëse bankat e huaja investojnë në kripto-asete apo japin hua me kolateral kripto, një rënie e fortë e tregut kripto mund të shkaktonte efekt zinxhir tek bankat, e prej andej në ekonominë reale. Ose, sikurse përmendëm, një stablecoin i përdorur gjerësisht mund të krijojë probleme në transmetimin e politikës monetare. Derisa kriptot të jenë plotësisht të integruara në rregullore, këto rreziqe sistemike janë të pranishme. Autoritetet financiare globale (FMI, BQE, Bordi i Stabilitetit Financiar, etj.) i kanë evidentuar këto skenarë dhe po punojnë për masa parandaluese – një ndër to është pikërisht rregullimi i stablecoin-eve para se ato të bëhen shumë të mëdha. Shqipëria, me ligjin e ri, në fakt po ndërmerr masa proaktive për këtë rrezik duke vënë kufij e kërkesa rigoroze për këto tokena që në fillesë, për të siguruar se adoptohen në mënyrë të kontrolluar dhe pa cënim të stabilitetit.
Sikurse shihet, rreziqet e kripto-aseteve nuk janë hipotetike – ato janë reale dhe të demonstruara tashmë në raste konkrete globale. Por rregullimi i mençur mund t’i zbusë ato në mënyrë që përfitimet të mbizotërojnë. Për shembull, me licencimin e platformave dhe zbatimin e politikave AML, rreziku i pastrimit të parave do të reduktohet ndjeshëm. Me kërkesat e rezervës e transparencës për stablecoin-et, rreziku i dështimit të tyre ulet shumë. Me mbikëqyrjen e integritetit të tregut, rreziku i manipulimeve si pump-and-dump reduktohet gjithashtu.
Nga perspektiva e përdoruesit, edukimi financiar mbetet kyç: Çdo individ apo biznes që përfshihet në kripto duhet të jetë i vetëdijshëm për këto rreziqe dhe të marrë masa vetjake mbrojtëse (si p.sh. të mos investojë më shumë seç mund të përballojë të humbasë, të përdorë masa sigurie teknologjike, të mos bjerë pre e skemave të dyshimta, etj.). Më poshtë në rekomandime do të theksojmë disa prej këtyre masave.
Kripto: monedhë, aset investimi apo diçka tjetër?
Debati nëse kriptomonedhat duhen trajtuar si investime apo si monedha alternative pagese ka qenë prezent që prej fillimit të tyre. Përgjigja praktike është: varet nga lloji i kripto-asetit dhe nga përdoruesi.
Kriptovalutat kryesore (Bitcoin, Ethereum, etj.) si investim
Sot, shumëkush blen Bitcoin me shpresën se vlera e tij do rritet në të ardhmen – pra i trajton si një aset për të investuar, të ngjashëm me ari (madje Bitcoin është quajtur shpesh “ari dixhital”). Në fakt, ekonomistë të njohur i kanë krahasuar shpesh Bitcoin-in me arin: një aset me ofertë të kufizuar, jo produktiv vetë, por që vlerësohet për shkak të besimit dhe dëshirës së njerëzve për ta zotëruar. Edhe në Shqipëri, ka shumë individë – veçanërisht të rinj teknikë – që kanë investuar shuma në kripto me këtë logjikë. Si investim, kriptot ofrojnë diversifikim (lëvizin ndryshe nga asetet tradicionale), por edhe rrezik të lartë siç diskutuam. Pyetja kyçe është a janë investim spekulativ apo investim afatgjatë me vlerë? Për monedhat kryesore si Bitcoin, ndonëse shumë polemizojnë, një pjesë e tregut global po e konsideron atë një lloj aktivi të ri ku ia vlen të kesh një pjesë të vogël të portofolit – disa fonde madje e quajnë “store of value” (ruajtës vlere) si ari, megjithë luhatjet. Ligjërisht, disa juridiksione i cilësojnë kriptot si aset dixhital (jo para, jo leter me vlerë – diçka më vete). Shqipëria me ligjin e ri do t’i trajtojë si instrumente financiare të veçantë, duke iu vënë rregulla sikur të ishin pjesërisht letrave me vlerë (p.sh. kontrolli i manipulimit të tregut) e pjesërisht parasë (p.sh. për stablecoin-et). Kjo do të thotë se po, mund të shihen si investim, por investim jo i zakonshëm – me rregulla të dedikuara.
Kriptovalutat si mjet pagese
Ideali origjinal i Satoshi Nakamoto-s për Bitcoin ishte të përdorej si monedhë elektronike për pagesa të përditshme – pa ndërmjetës, me komisione të ulëta. Realiteti deri tani ka qenë disi zhgënjyes në këtë aspekt, sepse rrjetet e gjeneratës së parë (Bitcoin, Ethereum) kishin kufizime teknike për sa transaksione për sekondë mund të përpunonin, dhe tarifat e tyre u bënë të larta në periudhat e ngarkesës (p.sh. në Bitcoin një pagesë mund të kushtonte edhe $20 fee gjatë kulmit 2021). Për rrjedhojë, përdorimi i kriptove si para alternative ka mbetur i kufizuar. Ka përpjekje dhe përparime: rrjete më të reja (p.sh. Solana, Cardano) ose Lightning Network i Bitcoin (shtresë e dytë) premtojnë transaksione shumë më të shpejta e më të lira, që do t’i bënin kriptot praktikisht të përdorshme në dyqane apo online. Disa vende, si përmendëm El Salvadorin, po e shtyjnë këtë axhendë të përdorimit masiv. Në Shqipëri dhe rajon, përdorimi real i kriptomonedhave për pagesa është gati zero deri tani. S’ka asnjë ATM kriptomonedhash zyrtarisht (Bitcoin ATM) në Shqipëri, dhe shumë pak biznese – nëse ndonjë – pranojnë Bitcoin ose të ngjashme drejtpërdrejt. Kjo mund të ndryshojë me kohën, veçanërisht nëse stablecoin-et e rregulluara hyjnë në përdorim: mendoni nëse, për shembull, Banka e Shqipërisë një ditë nxjerr monedhën e saj dixhitale (qoftë vetë CBDC ose qoftë lejon një stablecoin në Lek). Atëherë do kishim një kripto-aset funksional si monedhë pagese që nuk ka problemin e volatilitetit. Deri atëherë, ka pengesa psikologjike dhe praktike. Bizneset hezitojnë të pranojnë diçka që nesër mund të ketë më pak vlerë, dhe gjithashtu çështje fiskale (si t’i faturon? me çfarë kursi? si i regjistron në librat e llogarisë?) kanë penguar disi pranimin.
Mbase pyetja më e thjeshtë është: A janë kriptovalutat para? Sipas definicionit klasik, paraja duhet të jetë një njësi llogarie, mjet këmbimi dhe ruajtës vlere relativisht i qëndrueshëm. Kriptot si Bitcoin ende nuk e përmbushin plotësishtkëtë – janë shumë të paqëndrueshme për të qenë njësi llogarie ose ruajtës vlere afatshkurtër. Por si mjet këmbimi teknik, funksionojnë (mund të dërgosh vlera kudo, 24/7, me pak ndërhyrje). Prandaj disa i quajnë “parasëlike” (quasi-money). Në ligjin tonë aktual (66/2020) përdorej termi “monedhë virtuale” për Bitcoin-in etj., pikërisht për të theksuar natyrën e tyre jo-zyrtare: nuk janë monedhë ligjore (tender), por njerëzit mund t’i pranojnë privatisht nëse duan.
Me projektligjin e ri, sidomos me futjen e stablecoin-eve nën rregullim bankar, diferenca midis parasë tradicionale dhe disa kripto-aseteve do të ngushtohet. Një token i parasë elektronike (EMT) i emetuar me licencë dhe me mbulim 100% në lekë diku në një bankë, praktikisht do funksionojë si Lek dixhital. Nëse nesër qeveria shqiptare do pranonte taksa në një stablecoin të tillë, ai do merrte fuqi të ngjashme me paranë e vërtetë. Këto evolucione janë ende në fillimet e tyre, por tendenca globale është që teknologjia blockchain do bashkëjetojë me paranë – ose në formën e CBDC-ve ose stablecoin-eve private të miratuara.
Për një investitor apo përdorues i thjeshtë, pyetja “A t’i shoh kriptot si investim apo si para?” varet nga qëllimi i tij. Nëse do të spekulosh mbi rritjen e vlerës, i sheh si investim me risk të lartë (siç do blije aksione të një kompanie të vogël me shpresë rritjeje). Nëse do të dërgosh para dikujt jashtë, atëherë përdor stablecoin si mjet transferte – pra si para. Në praktikë, shumë përdorues i bëjnë të dyja: mbajnë një pjesë të portofolit si investim afatgjatë (p.sh. blejnë dhe mbajnë Bitcoin pavarësisht luhatjeve, me bindjen se pas 10 vitesh do vlejë shumëfish), dhe ndërkohë përdorin stablecoin për nevoja likuiditeti afatshkurtër (p.sh. mbajnë USDT nëpër bursa kur duan të dalin nga tregu pa i kthyer në fiat, ose i përdorin për të kaluar para nga një platformë në tjetrën). Termat mund të ngatërrojnë: dikush mund të thotë “kam investuar në Ethereum” – në fakt ka blerë ETH sepse i duhet të paguajë për një NFT nesër (që është më shumë si para/karburant në ekosistem). Ose dikush thotë “kam blerë DAI (stablecoin)” – në fakt DAI është i dizenjuar si para, por ai po e përdor thjesht si vendparkim të dollarit. Pra, varet nga përdorimi.
Shqipëria, përmes ligjit të ri, po i jep një status hibrid kripto-aseteve: i trajton si instrumente financiare (që i ngjan trajtimit si aset investimi) por po ashtu po i njeh edhe funksionin e tyre të ngjashëm me paranë në rastin e stablecoin. Kjo është në një vijë me praktikën evropiane, ku retorika është “regullo sipas funksionit”: nëse diçka sillet si leter me vlerë, regulloje si leter me vlerë; nëse sillet si para, regulloje si para. Për lexuesin, mjafton të kuptojmë se kripto-asetështë termi ombrellë sepse këto gjëra s’janë thjesht para apo thjesht investim – janë një kategori e re në vetvete.
Pra, duhen parë si një klasë e re aktivesh, me elemente unike. Nëse vendos të investosh në to, dije që nuk po blen aksione, as obligacione, as monedhë – por diçka që ka nga të gjitha tiparet pak: do ruajtur si para elektronike, luhatet si një aset spekulativ, dhe varet nga mirëbesimi i përdoruesve si monedhat. Nëse vendos t’i përdorësh për pagesa, kupto kufizimet dhe rreziqet (mund të të duhet t’i konvertosh shpesh për shkak të luhatjes, apo të kesh kujdes për komisionet e rrjetit). Me kalimin e kohës, me rritjen e stabilitetit dhe adoptimit, disa kripto-asete mund të bëhen pjesë normale e jetës financiare, ashtu si kartat e kreditit apo PayPal sot.
E ardhmja e tregut: Roli i AI, pritshmëritë ndërkombëtare, zhvillimet e ardhshme
E ardhmja e kripto-aseteve është një temë po aq dinamike sa edhe e tashmja. Duke parë zhvillimet e vrullshme, mund të bëjmë disa parashikime apo skenarë:
Integrimi me Inteligjencën Artificiale (AI)
Teknologjitë më të nxehta sot janë padyshim blockchain dhe inteligjenca artificiale. Kombinimi i tyre pritet të krijojë mundësi krejt të reja. Një fushë është përdorimi i AI për analizimin e tregjeve kripto dhe parashikimin e trendeve – tashmë algoritme të AI po përdoren nga fondet kripto për të gjetur modele optimale tregtimi. Së dyti, AI mund të ndihmojë në sigurinë dhe mbikëqyrjen: për shembull, algoritmet mund të skanojnë transaksionet blockchain për modele të dyshimta (p.sh. lëvizje tipike të pastrimit të parave) më shpejt se një njeri, duke ua sinjalizuar autoriteteve. Kjo do ta forcojë zbatimin e rregulloreve dhe parandalimin e krimit. Së treti, po flitet për koncepte si “AI DAOs” – organizata autonome të decentralizuara që drejtohen nga algoritme AI në blockchain, pa ndërhyrje njerëzore, p.sh. një fond investimi i decentralizuar ku vendimet i merr AI bazuar në treg. Kjo tingëllon futuristike, por është horizonti drejt të cilit eksperimente të tilla po shihen. Nga pikëpamja ligjore, do të hapen pyetje si: kush mban përgjegjësi kur një AI bën një transaksion të paligjshëm? – sfidat rregullatore do evoluojnë.
Pritshmëritë ndërkombëtare
Në planin global, pritet maturim i tregut kripto. Ndoshta periudha e “Wild West” po afrohet drejt fundit me futjen e rregullave. Kjo do sjellë institucionalizim: banka të mëdha, fonde pensioni e investimi, do fillojnë (disa tashmë e kanë nisur) të përfshijnë kripto-asete në portofolat e tyre, por me masa risku dhe me respektim rregullash. Kjo mund të ulë disi paqëndrueshmërinë me kalimin e kohës (p.sh. nëse tregu dominohet më pak nga tregtarë me pakicë emocionalë dhe më shumë nga institucione që ndjekin algoritme dhe hedging). Po ashtu, bashkëpunimi ndërkombëtar rregullator do rritet: organizata si FATF (për pastrimin e parave) tashmë kanë standarde për shkëmbimet kripto, dhe shtetet do harmonizojnë politikat për t’iu përmbajtur atyre. Mund të pritet edhe një konventë globale për kripto-asetet në vitet e ardhshme, ashtu siç ka për krimet kibernetike apo financimin e terrorizmit – sepse natyra globale e blockchain kërkon koordinim (kripto s’ka kufij fizikë).
Zhvillimet ligjore
BE me MiCA ka bërë një hap të madh, por nuk ka mbaruar. Rregullimi i NFT-ve dhe DeFipritet të jenë temat e ardhshme në axhendën e Brukselit. Gjithashtu, përfshirja e sektorit bankar me kripto do të kërkojë përshtatje rregullash: p.sh. standardet e kapitalit bankar (Basel) po diskutojnë sa kapital t’u kërkohet bankave nëse mbajnë kripto në bilanc. Në SHBA, pritet një debat i gjatë Kongresual që të rezultojë në një ligj kornizë ndoshta brenda 1-2 viteve; aty do adresohet ndarja e kompetencave midis SEC (letrat me vlerë) dhe CFTC (tregjet e derivateve) për kriptot, e ndoshta do krijohet një definicion i ri për “digital asset”. Për Shqipërinë, kjo do të thotë se duhet të qëndrojmë të azhurnuar: pasi të miratohet ky ligj i ri, puna nuk mbaron – do duhen rifreskime ndoshta pas 3-4 vitesh kur BE apo normat globale të ndryshojnë sërish. P.sh., nëse BE pas disa vitesh nxjerr MiCA 2.0 që rregullon NFT-të, ne do duhet ta transpozojmë edhe atë. E rëndësishme është që e kemi vendosur bazën tani, kështu që të rejat do jenë më të lehta për t’u integruar më vonë.
Zhvillimet teknologjike
Nga vetë sektori kripto presim inovacione në shpejtësi dhe shkallëzim. Po zhvillohen blockchain-e të gjeneratës së tretë e katërt me kapacitete shumëfish më të larta (të përpunojnë mijëra transaksione/sek, p.sh. projekti Solana pretendon arritje të tilla). Kjo do e bëjë teknologjinë më praktike për përdorim masiv – imagjinoni aplikacione sociale apo lojëra me miliona përdorues që funksionojnë në blockchain pa ngecje. Gjithashtu, do ketë përparime në ndërveprueshmëri – protokolle që lejojnë blockchain-e të ndryshme të flasin me njëri-tjetrin, në mënyrë që përdoruesi as mos e dijë se cilin blockchain po përdor në prapavijë. Kjo do krijojë një “internet të blloqeve” ku vlera mund të rrjedhë lirisht ashtu si informacioni rrjedh lirisht sot midis rrjeteve. Këto ndryshime mund të rrisin adoptimin në mënyrë të padukshme: përdoruesi mund të ketë një portofol të thjeshtë në telefonin e vet dhe të dërgojë para, të marrë një hua, ose të blejë një aset dixhital pa e kuptuar fare se po ndërvepron me blockchain – gjithçka do jetë transparente në sfond. Në atë pikë, sfida kryesore do jetë përdorshmëria (user experience), jo teknologjia. Shumë njerëz sot stepen nga kripto se duket komplekse; por nëse kompanitë fintech e bëjnë aq të lehtë sa përdorimi i një aplikacioni bankar, atëherë përhapja mund të rritet eksponencialisht.
Roli i institucioneve tradicionale
Po vëmë re një ndryshim qasjeje: fillimisht bankat dhe qeveritë e përçmuan kripton (shumë guvernatorë thonin “s’ka të ardhme”), pastaj kaluan tek paralajmërimet, dhe tani disa po kalojnë tek pjesëmarrja aktive. Banka të mëdha si JPMorgan po krijojnë tokenat e tyre privatë për të shpejtuar pagesat ndërbankare; kompanitë e mëdha të pagesave si Visa dhe Mastercard po ndërtojnë shërbime që lehtësojnë shndërrimin e kriptove në fiat në pikat e shitjes. Disa shtete po e shohin CBDC-të si një mënyrë për të marrë më të mirën e të dy botëve – kontrollin e qeverisë plus prakticitetin e blockchain. Në të ardhmen e mesme, mund të kemi një ekosistem të përzier: do përdorim edhe euro dixhitale të lëshuara nga BQE për blerjet e përditshme (një kripto e centralizuar kjo), edhe stablecoin private për disa lloj transaksionesh (p.sh. për tregtinë e shpejtë online), edhe monedha decentralizuara si Bitcoin si aset investimi ose për të dërguar para privatisht. Pra, s’ka gjasa të fitojë vetëm një; do bashkëjetojnë format e ndryshme të parasë dhe aseteve dixhitale.
Për Shqipërinë, e ardhmja mund të sjellë edhe produkte inovative financiare të implementuara lokalisht falë kuadrit të ri: pse jo fusha të tokenizuara investimi (p.sh. token i pronësisë për pasuri të paluajtshme në bregdet për të tërhequr investitorë të vegjël globalë), apo monedha dixhitale kombëtare nëse Banka e Shqipërisë e sheh të arsyeshme (Banka e Anglisë, Banka Qendrore Europiane etj., po testojnë terrenin). Roli ynë do jetë të jemi gati për këto trende. Projektligji i ri parashikon një arkitekturë fleksibël që mund t’u përgjigjet evoluimeve, duke adresuar kanalet kryesore të rrezikut e njëkohësisht duke përqafuar teknologjitë e reja. Kjo është një shenjë pozitive që vendi po mendon përpara.
Në ndërthurjen me AI, duhen përmendur edhe implikimet etike: vendimmarrja e decentralizuar e algoritmeve, pronësia e të dhënave personale në blockchain, etj., do jenë tema që kërkojnë debat publik e rregullim të kujdesshëm. Njëkohësisht, AI mund të ndihmojë edukimin financiar – imagjinoni asistentë virtualë (chatbots inteligjentë) që i shpjegojnë një përdoruesi të ri rreziqet e investimit në kripto dhe e këshillojnë bazuar në profilin e tij. Nëse këto përdoren mirë, mund të rritet ndërgjegjësimi masiv pa pritur që secili individ të bëhet ekspert.
Në fund të ditës, e ardhmja e kripto-aseteve do varet nga ekuilibri midis inovatorëve (që shtyjnë kufijtë teknologjik e krijojnë produkte të reja) dhe rregullatorëve (që sigurojnë lojë të ndershme dhe mbrojtje të publikut). Bashkëpunimi mes tyre, në vend të konfliktit, është çelësi për një ekosistem të qëndrueshëm. Shenjat tregojnë që të dy palët po afrohen: inovatorët po e kuptojnë nevojën e rregullave bazë (pas dështimeve si FTX), ndërsa rregullatorët po kuptojnë vlerën e teknologjisë dhe po ulen në tryezë me ta (siç bëri BE me konsultimet e MiCA). Shqipëria, me hapin që po hedh, po pozicionohet në anën e duhur të historisë, duke mos e lënë veten mënjanë nga ky dialog global.
Çfarë duhet të dijë një sipërmarrës apo përdorues që përdor kripto-asete?
Ndërkohë që ligjet dhe rregulloret krijojnë kornizën e jashtme, çdo individ ose biznes që vendos të angazhohet me kripto-asete duhet të marrë masa të veta për t’u mbrojtur dhe për të vepruar me zgjuarsi. Ja disa gjëra praktike që duhet të dini:
Statusi ligjor dhe detyrimet
Aktualisht (deri në miratimin e ligjit të ri), kriptomonedhat nuk janë të ndaluara në Shqipëri, por aktivitetet e lidhura me to (si operimi i një këmbimi kriptosh) kërkojnë licencë sipas ligjit 66/2020. Meqë asnjë licencë s’është dhënë ende, praktikisht çdo platformë që përdorni është ose jashtë shtetit ose jo e licencuar këtu. Kjo do të thotë se jeni jashtë zonës së mbrojtjes së autoriteteve shqiptare në rast problemi. Prandaj, nëse jeni biznes që doni të pranoni pagesa në kripto, kini kujdes që tani për tani nuk ka ende një rrjet lokal të rregulluar – do operoni me bazë marrëveshjeje private me klientin dhe do duhet vetë të konvertoni asetet. Po ashtu, mbani mend se fitimi nga kriptovalutat tatohet: nga 2024, nëse jeni individ që fitoni nga shitja e kriptove, duhet ta deklaroni dhe tatoni atë fitim (17% tatim kapital, pas përjashtimit të një shume të vogël të patatueshme). Bizneset që pranojnë kripto duhet t’i regjistrojnë ato transaksione në libra (të pasqyrojnë vlerën në lekë në momentin e transaksionit) dhe t’i raportojnë si pjesë e xhiros. Projektligji i ri pritet të sqarojë edhe më tej aspektin fiskal, por është e ditur që fshehja e të ardhurave nga kriptot është e paligjshme njësoj si për çdo të ardhur tjetër.
Kuptoni rreziqet financiare
Nëse jeni investitor, mos harroni se kripto-asetet janë investime me rrezikshmëri shumë të lartë. Nuk rekomandohet të vendosni në to para që ju duhen për gjëra esenciale (qira, këst kredie, kursime jetë). Një këshillë tipike është: diversifikoni portofolin – mos i mbani të gjitha asetet tuaja në kripto, por vetëm një pjesë që jeni gati edhe ta humbni potencialisht. Kini kujdes sidomos nga mania e “fitimeve të shpejta”. Në tregun kripto shpesh qarkullojnë lajme ose “këshilla” se filan monedhë do dhjetëfishohet brenda muajit; mos bini pre e FOMO (Fear of Missing Out). Shumë skema mashtrimi joshin me premtime jorealiste (p.sh. fitim i garantuar 10% në javë) – mbani mend se nuk ekzistojnë fitime të larta pa rrezik të lartë. Çdo platformë apo person që ju premton të kundërtën, duhet t’ju bëjë dyshues për mashtrim.
Zgjidhni platforma të besueshme për tregti dhe ruajtje
Nëse tregtoni kriptomonedha, preferoni shkëmbime të njohura ndërkombëtare që kanë histori të mirë sigurie dhe që respektojnë rregullat AML (p.sh. kërkojnë verifikim identiteti). Platformat si Binance, Coinbase, Kraken, etj., megjithëse jo të licencuara në Shqipëri (disa janë të licencuara në vende të tjera), kanë një farë reputacioni global. Kjo nuk do të thotë se janë 100% të sigurta (asgjë s’është), por të paktën rreziku i scam-it është shumë më i vogël se te ndonjë faqe e panjohur që shfaqet me reklama agresive online. Lexoni termat dhe kushtet e platformës që përdorni – dini çfarë ndodh nëse platforma falimenton, a i keni asetet të siguruara, a keni ndonjë të drejtë ligjore kundrejt saj? Disa shkëmbime kanë politika kompensimi në rast hack-esh, disa jo. Gjithashtu, kur ligji i ri të hyjë në fuqi dhe të fillojë licencimi në vend, shumë e rekomandueshme do jetë të përdorni subjektet e licencuara vendase (nëse do ketë të tillë) për këmbime, pasi do keni mbrojtje ligjore direkte dhe mundësi ankimimi në AMF nëse ndodh diçka.
Sigurojeni portofolin tuaj
Nëse mbani vetë asetet (p.sh. keni një crypto wallet personal), kujdes maksimal me çelësat privatë. Përdorni portofol hardware (si USB të specializuar, p.sh. Ledger, Trezor) për shuma të mëdha që doni t’i mbani afatgjatë – këto i ruajnë çelësat offline larg internetit. Për transaksione ditore, portofolat e aplikacioneve mobile janë praktikë, por patjetër aktivizoni autentikimin 2-faktor (2FA) aty ku është e mundur dhe vendosni fjalëkalime komplekse. Kurrë mos i ndani me askënd fjalët e fjalikalimit (seed phrase) – asnjë suport zyrtar nuk do t’ju kërkojë ndonjëherë ato fjalë; kushdo që i kërkon, është mashtrues. Po ashtu, kini kujdes nga phishing-u: kontrolloni mirë URL-të e faqeve ku fusni kredencialet; shumë faqe mashtruese imitojnë pamjen dhe adresën e faqeve reale (p.sh. binance.com vs. binnance.com). Një praktikë e mirë është të ruani në bookmarks adresat zyrtare të faqeve tuaja dhe t’i aksesoni vetëm prej atyre.
Dokumentoni transaksionet tuaja
Mbani shënime ose eksportoni raporte nga bursat për blerjet, shitjet, fitimet tuaja. Kjo jo vetëm ju ndihmon për qëllime tatimore (p.sh. kur të plotësoni deklaratën vjetore të ardhurave), por edhe për transparencë personale: do e dini nëse jeni në fitim apo humbje realisht. Tregu kripto lëviz shumë dhe pa një evidencë është lehtë të humbasësh fillin e sa para ke futur e sa ke nxjerrë. Një arkiv i transaksioneve gjithashtu mund t’ju hyjë në punë nëse ndonjëherë (mos e thashtë) jeni subjekt verifikimi nga autoritetet për shkak të një transferte të pazakontë – nëse keni dokumentacion të pastër se nga erdhën paratë (p.sh. i fituat nga rritja e Ether-it të cilin e kishit blerë dy vite më parë), çdo keqkuptim sqarohet lehtë.
Respektoni rregullat AML/KYC
Nëse jeni biznes që doni të integroni pagesat kripto (p.sh. një dyqan online që pranon Bitcoin), bëjeni në mënyrë të tillë që të mos bini ndesh me ligjet e parandalimit të pastrimit të parave. Aktualisht, çdo transaksion mbi ~1.5 milionë Lekë kërkon identifikim të plotë të klientit sipas ligjit AML në Shqipëri. Edhe pse pagesat kripto janë anonime në natyrë, si biznes ju jeni të detyruar të dini kush po ju paguan nëse tejkalon pragun (njësoj si do ndiqnit procedurat për një pagesë cash). Pra, mund të pranoni kripto, por mbani regjistër: kush pagoi, sa, për çfarë mallrash/shërbimesh, dhe ruani evidencën e konvertimit eventualisht në monedhë zyrtare. Kjo do t’ju mbrojë në rast kontrolli tatimor apo hetimi.
Informohuni vazhdimisht
Teknologjia dhe rregullat po ndryshojnë shpejt. Aplikoni parimin DYOR (Do Your Own Research) – hulumtoni vetë. Lexoni lajme nga burime të besueshme në lidhje me kripto (ka faqe në shqip dhe anglisht plot). Abonohuni në njoftimet e AMF apo Bankës së Shqipërisë kur dalin rregulla të reja për kripto. Nëse po konsideroni një projekt të ri kripto (p.sh. dikush ju thotë “investo tek kjo ICO e re”), lexoni dokumentin informues (whitepaper) të projektit, shihni ekipin pas tij, kontrolloni nëse dikush e ka recensuar apo nëse ka komente nga komuniteti. Interneti është plot me burime, por edhe me dezinformim – andaj qëndroni tek burime zyrtare ose komunitete me reputacion.
Kini kujdes me reklamat dhe “influencer”-at
Në rrjetet sociale do të shihni plot “gurus” që promovojnë monedhën X apo Y, apo video në YouTube me tituj bombastikë. Kujtoni se shpesh këto figura paguhen për të reklamuar projekte, ose kanë vetë investime brenda dhe duan të rrisin çmimin. Pra, merrini me rezervë këshillat e tyre. Sidomos mos u përfshini në grupe pump and dump në Telegram apo gjetkë ku koordinohen për të manipuluar çmimet – jo vetëm që është e paligjshme (dhe ligji i ri e sanksionon si manipulim tregu), por shumicën e kohës ata që hyjnë të fundit humbasin para, pasi organizatorët dalin në momentin që ju po blini.
Për sipërmarrësit që mendojnë të hapin ndonjë aktivitet në fushën e kripto-aseteve – si p.sh. një këmbimore kripto, një shërbim këshillimi investimesh në kripto, një platformë DeFi etj. – këshilla kryesore është: njihuni me kuadrin ligjor dhe filloni përgatitjet për t’u licencuar. Me miratimin e ligjit të ri, do të përcaktohen qartë kategoritë e licencave dhe kriteret. Nëse seriozisht doni të operoni në këtë treg, filloni të ngrini strukturat e duhura (kapital, staf të kualifikuar, politika të brendshme) për të përmbushur kërkesat. Përndryshe, rrezikoni që aktiviteti juaj të konsiderohet i paligjshëm dhe të mbyllet. Autoritetet do kenë sy e veshë më të mprehtë tani për këtë sektor, ndaj loja “partizane” e deri tanishme (ku ndoshta dikush bënte këmbyes informalisht me të njohur) do të marrë fund.
Problemikat e mundshme dhe rekomandime për përdoruesit
Për ta mbyllur këtë blog, po përmbledhim disa problemika kryesore që duhen pasur parasysh, si dhe disa rekomandime praktike për ju si lexues, qoftë në rolin e investitorit kurioz, qoftë të sipërmarrësit që mendon të angazhohet në këtë fushë:
Mungesa e transparencës në projekte
Shumë kripto-asete lëshohen nga entitete anonime ose pa reputacion. Nëse nuk kuptoni kush qëndron pas një projekti, cili është modeli i biznesit dhe nga vjen vlera e tokenit, mos investoni para në të. Gjithmonë kërkoni projekte me transparencë – me dokumentacion të qartë, me ekipe të identifikuara, me komunitet aktiv open-source. Në mungesë të këtyre, jeni thjesht duke i besuar verbërisht dikujt në internet me paratë tuaja.
Mashtrimet dhe skemat Ponzi
Si rregull, nëse ju premtohen fitime të garantuara ose “pa risk” nga një investim në kripto, kjo është gati me siguri mashtrim. Në historinë e financave nuk ekzistojnë fitime të larta pa risk. Mos e jepni kurrë fjalën tuaj të seed phrase askujt, sado t’ju thonë se do ju ndihmojnë me investime – sapo dikush mëson atë, ju ka vjedhur gjithçka. Qëndroni larg platformave të dyshimta “double your bitcoin” ose skemave “shpërndaj tek 3 miq dhe fito”. Përdorni logjikën: nga po vijnë këto para që supozohet se do fitoni? Shpesh, do e shihni që s’ka asnjë burim real fitimi, veç parave të reja të investitorëve – pra Ponzi tipik.
Phishing dhe siguria personale
Mos klikoni linke të dyshimta që ju vijnë në email apo chat që pretendojnë të jenë nga bursat apo wallet-at tuaj. Gjithmonë shkruani manualisht adresën e sajtit zyrtar ose përdorni aplikacionin zyrtar të instaluar. Aktivizoni verifikimin me dy faktorë (2FA) në çdo llogari – kjo shton shumë sigurinë. Kini kujdes me kompjuterin/telefonin tuaj: mbajeni të përditësuar, instaloni një antivirus, dhe mos instaloni programe të paligjshme (shumë keyloggers fshihen nëpër to). Mbroni veten edhe në botën reale – ka pasur raste rrëmbimesh ose shantazhesh ndaj pronarëve të kripto-aseteve të mëdha (sepse ndryshe nga paratë në bankë, askush s’do e dijë nëse detyrohesh t’ua transferosh crypto-n agresorëve). Këto janë raste ekstreme, por nuk dëmton të jeni diskret rreth faktit nëse keni shumë para në kripto.
Kujdes me huatë dhe levat financiare (leverage)
Shkëmbimet kripto ofrojnë shpesh mundësinë të tregtoni me levë financiare (margin trading, futures) ku mund të shumëfishoni ekspozimin tuaj. Kjo është një “thikë me dy presa” – ashtu si mund të shumëfishoni fitimin, mund të shumëfishoni humbjen dhe të likuidoheni (humbni gjithë kolateralin) shumë shpejt kur tregu lëviz kundër jush. Nëse jeni fillestar, shmangni instrumentet derivative dhe limitohuni tek blerja/shitja e thjeshtë e aseteve (spot trading). Leva është e rrezikshme edhe për profesionistët në tregje kaq volative.
Diversifikimi dhe ruajtja e çmimeve reale
Mos vendosni gjithçka në një monedhë të vetme – sado e sigurt t’ju duket. Diversifikoni ndërmjet disa kripto-aseteve kryesore, dhe pse jo edhe aseteve tradicionale. Gjithashtu, keni parasysh efektin psikologjik: kur tregu ngrihet, mos u bëni euforik dhe të rrisni pa masë ekspozimin; kur bie, mos panikoseni e të shisni në pikën më të ulët. Provoni të ndiqni rregullin e thjeshtë: shit kur të tjerët janë tepër lakmitarë, dhe bli kur të tjerët kanë frikë, duke balancuar portofolin tuaj. Nëse s’jeni të sigurt për timing-un e tregut, mund të provoni blerje periodike (Dollar-cost averaging) në shuma të vogla – kjo iu mban larg vendimeve emocionale.
Angazhimi me komunitetin dhe mësimi nga të tjerët
Në komunitetin e kriptove ka shumë persona me eksperiencë që ndajnë dijet e tyre pa pagesë në forume, Reddit, Telegram grupe të njohura etj. Bashkohuni në diskutime, bëni pyetje (njerëzit zakonisht janë të gatshëm t’u përgjigjen fillestarëve nëse pyesni me mirësjellje dhe pasi keni bërë ca lexim bazë). Thënë kjo, mos ndiqni verbërisht as “turmën” online. Përdorini ato diskutime për të kuptuar këndvështrime të ndryshme, pastaj formoni mendimin tuaj.
Përgatituni për më të keqen
Një parim i investimeve thotë “shpreso për më të mirën, por përgatitu për më të keqen”. Me kripto, përgatitja do të thotë: ruani backup të fjalëve tuaja të portofolit në një vend të sigurt (mundësisht të shkruara në letër a metal, jo vetëm në kompjuter), vendosni plan se si do i tregoni familjes suaj për asetet tuaja (në rast se ju ndodh diçka, a dinë ata t’i gjejnë dhe aksesojnë?), dhe keni gati një strategji daljeje nga tregu kur të keni arritur një objektiv ose kur situata bëhet shumë e rrezikshme. Mos u martoni emocionalisht me asnjë monedhë apo investim.
Duke ndjekur këto këshilla, ju mund të minimizoni rreziqet e të navigoni me më shumë siguri në botën e kripto-aseteve. Përmbledhtas, më poshtë janë disa rekomandime kyçe:
Në përfundim, kripto-asetet përfaqësojnë një hapërisë të re të financave dhe teknologjisë, me plot mundësi por edhe sfida. Shqipëria, me projektligjin e ri “Për Tregjet e Kripto-Aseteve”, po bën një hap të rëndësishëm drejt krijimit të një mjedisi të sigurt dhe inovativ për këtë sektor. Nëse ky ekosistem ndërtohet me kujdes – me ligje të mira nga lart dhe praktika të përgjegjshme nga poshtë (përdoruesit dhe bizneset) – vendi ynë mund të përfitojë nga vala e ardhshme e inovacionit financiar, duke tërhequr investime dhe duke fuqizuar sipërmarrjen, ndërsa mbron qytetarët nga rreziqet. Çelësi është balanca: me informacionin e duhur, rregullat e nevojshme dhe kujdesin personal, kripto-asetet mund të shihen jo si kërcënim, por si një shans për zhvillim dhe pjesëmarrje në ekonominë dixhitale globale. Si çdo gjë e re, kërkohet edukim i vazhdueshëm dhe përshtatje, por me hapat e duhur, rruga drejt kësaj bote të re financiare mund të jetë e suksesshme për Shqipërinë dhe shqiptarët.
Shkarko Projekt ligji:
Shkarko Relacionin
Shkarko Dokument konsultativ